chapter 1
Upang mapalakás ni Ben-Zayb ang loob ng̃ mg̃a matatakutín at magipít
niya si Mr. Leeds ay sinabi ritong:
--Hoy, mister, yamang walâng ibáng tao kundî kamí lamang at hindî
kamí mg̃a indio na napapahuli ay ¿ipahihintulot bagá ninyóng ipakita
ko sa kanilá ang dayà? Alám na naming ang lahát ng̃ iyan ay ukol
lamang sa paning̃ín, ng̃unì’t sa dahiláng si P. Camorra ay ayaw
maniwalà......
At humandâng lumundág sa halang na hindî nagdaan sa sadyâng pintùan,
samantalang si P. Camorra ay naglulunggatî sa pagtutol dahil sa
nang̃ang̃ambáng bakâ may katwiran si Ben-Zayb.
--¿At bakit pô hindî, ginoo?--ang sagót ng̃ amerikano;--ng̃unì’t
huwag pô lamang kayóng sumirà ng̃ anomán, hané pô?
Ang mamamahayag ay nasa ibabaw na ng̃ tuntung̃an.
--¿Ipinahihintulot pô ba ninyó?--ang sabi.
At sa pang̃ing̃ilag na bakâ hindî siya payagan ni Mr. Leeds ay
hindî na naghintáy ng̃ pahintulot at itinaás ang kayo at hinanap ang
mg̃a salamíng inaantáy niyáng mátatagpûán sa mg̃a paa. Si Ben-Zayb
ay nakabitíw ng̃ kalahatìng tung̃ayaw, napaurong, mulîng ipinasok
at iniwagaywáy ang mg̃a kamáy niyá sa ilalim ng̃ dulang: walâng
maapuhap. Ang mesa ay may tatlóng paang bakal na maliliít na nakabaón
sa lupà.
Ang mamamahayag ay tuming̃ínting̃ín sa lahát ng̃ sulok na warìng
may hinahanap.
--¿Násaan ang mg̃a salamín?--ang tanóng ni P. Camorra.
Mamatámatá si Ben-Zayb, hinihipò ang dulang, itinátaás ang kayong
takíp, at maminsanminsang inilálagáy ang kamáy sa noó na warìng may
ibig maalaala.
--¿Mayroon pô bang nawalâ sa inyó?--ang tanóng ni Mr. Leeds.
--Ang mg̃a salamín, mister, ¿násaán ang mg̃a salamín?
--Ang inyó’y hindî ko maalaman kung saan nároón, ang akin ay nasa
_fonda_...... ¿ibig bagá ninyóng manalamín? Masamâ ng̃ kauntî ang
ayos ninyó at namumutlâ.
Kahì’t na may kabá, nang makíta ng̃ marami ang kapalagayáng paaglahì
ng̃ amerikano’y pinagtawanán si Ben-Zayb na híyânghíyâng bumalík sa
kaniyáng uupán, na bumúbulóng ng̃:
--Hindî mangyayari; makikita ninyó’t hindî magagawâ ng̃ walâng
salamín; mayâmayâ’y magpapalit iyan ng̃ dulang....
Inilagay na mulî ni Mr. Leeds ang kayo sa mesa at nang maharáp na
ang mg̃a mararang̃ál na dalaw ay tumanóng:
--¿Nasisíyahan na bagá kayó? ¿mapasisimulán na natín?
--¡Napakatulóg na dugô namáng tao!--ang sabi ng̃ isáng babaing balo.
--Kung gayón ay mang̃agsiupô na pô ang kaginoohan at pag-isipin kung
anó ang ibig itanóng.
Pumasok si Mr. Leeds sa isáng pintô at nang makaraan ang iláng sandalî
ay bumalík na may daláng isáng kahang kahoy na maitím, bukbukin, na
may iláng lilok na ibon, mg̃a hayop, mg̃a bulaklák, mg̃a ulo ng̃
tao at ibp.
--Mg̃a kaginoohan,--ang sabi ni Mr. Leeds na walâng tawa--sa minsang
pagdalaw ko sa pirámide ni Khufu, ika apat na lipì ng̃ mg̃a Faraón,
ay nakátagpô akó ng̃ isáng libing̃ang batóng buháy na pulá sa isáng
liblib na silíd. Ang kagalakan ko’y gayón na lamang sapagkâ’t inakalà
kong nakátagpô ng̃ isáng momia ng̃ mg̃a anák harì; ng̃unì’t gaano
ang aking samâ ng̃ loób ng̃ matapos paghirapan ng̃ katakot-takot
ang pagbubukás ng̃ libíng ay walâ akóng nátagpûán kundî ang kahang
itó na mangyayari ninyóng siyasatin.
At inilibot ang kaha sa mg̃a nasa unang hanay ng̃ luklukan. Iniurong
ni P. Camorra ang kaniyáng katawán na warì’y may pagkasuklám, si
P. Salvi ay tuming̃íng malapit na warì’y nakaáakit sa kaniya ang mg̃a
bagay na ukol sa libing̃an; si P. Irene ay ng̃umíng̃itî ng̃ ng̃itîng
matalino, si D. Custodio ay nag-anyông walâng imík at mapagwalâng
bahalà, at si Ben-Zayb ay humahanap ng̃ salamin; doon dapat málagáy,
sapagkâ’t salamín lamang ang sangkáp ng̃ lahát ng̃ iyón.
--¡Walâng iniwan sa amóy bangkáy!--ang sabi ng̃ isáng babai--¡puff!
At namaypáy ng̃ katakot-takot.
--¡Kaamóy ng̃ apat na libong taón!--ang sabing biglâ ng̃ isá.
Nakalimutan ni Ben-Zayb ang salamín dahil sa pagting̃ín kung sino
ang bumanggít ng̃ salitâng iyón. Ang bumigkás ay isáng militar na
nakabasa ng̃ kasaysayan ng̃ buhay ni Napoleon. Kinainggitán siyá
ni Ben-Zayb, at upang bumitíw ng̃ isáng salitâng dapat tumamà kay
P. Camorra, ay sinabing:
--¡Amóy simbahan!
--Ang kahang itó, kaginoohan,--ang patuloy ng̃ amerikano--ay may
lamáng isáng dakót na abó at kaputol na _papiro_, na kinatatalâan
ng̃ iláng sulat. Tingnán ninyó, ng̃unì’t ipinamamanhík ko lamang na
huwág kayóng híhing̃áng malakás, sapagkâ’t kung mátapon ang kauntîng
abó ay lálabás na sirâsirâ ang aking _esfinge_.
Ang kabulaanan, na tinuran ng̃ boông pananalig at walâng kabiròbirò
ay untîuntîng nagtagumpáy, kayâ’t nang idaan ang kaha ay walâng isá
mang nang̃ahás na huming̃á. Si P. Camorra, na sa púlpito sa Tiani
ay nagpakilalang madalás ng̃ mg̃a parusa at paghíhirap sa inpierno
samantalang pinagtátawanán sa sarili ang mg̃a matáng sindák ng̃ mg̃a
makasalanan, ay nagtakíp ng̃ ilóng; at si P. Salvi, ang tunay na si
P. Salvi na sa araw ng̃ kapistahan ng̃ mg̃a patáy ay gumawâ ng̃
giniginí ng̃ mg̃a kaluluwá sa Purgatorio na may apóy at mg̃a larawang
nang̃ang̃aninag na naiilawan sa dakong likurán, na may lámparang
ang ilaw ay aguardiente, mg̃a putolputol na halimayas, sa malaking
dambanà ng̃ simbahan ng̃ isáng arrabal upang makakuha ng̃ mg̃a
pamisa at limós, ang payát at walâng imík na si P. Salvi ay pumigil
sa kaniyáng paghing̃á at tiningnán ng̃ ting̃íng may pang̃ang̃anib
ang isáng dakót na abóng iyón.
--_¡Memento, homo, quia pulvis es!_--ang bulóng na nakang̃itî ni
P. Irene.
--¡P......!--ang bitíw ni Ben-Zayb.
Nakahandâ na siya sa pagsasabi ng̃ mg̃a salitâng iyón at inunahan
siya ng̃ kanónigo.
--Sa dahiláng hindî maalaman kung anó ang dapat kong gawín--ang
patuloy ni Mr. Leeds na inilapat nang boong pag-iing̃at ang takíp
ng̃ kaha--ay siniyasat ko ang papiro, at nakita ko ang dalawáng
salitâ na hindî ko batíd ang kahulugán. Hinanap ko ang katuturán
at tinangkâ kong bigkasín ng̃ malakás, at bábahagyâ pa lamang na
nabibigkás ang una nang máramdamán kong dumudulás sa aking kamáy
ang kaha na warì’y tang̃áy ng̃ isáng malakíng pataw at gumulong sa
lupà, at doo’y hindî ko na magalaw. Ang pagkakamanghâ ko’y nagíng
sindák nang buksán ko’t mátagpuán sa loob ang isáng ulo ng̃ tao na
ang ting̃ín sa akin ay walâng kakisápkisáp. Sindák, at dahil sa
hindî ko maalaman ang gawín sa haráp ng̃ gayóng kababalaghán, ay
natulíg akóng nang̃aykáy sumandalî na warìng isáng gulilát.... Akó’y
nagbalíkloob.... Sa akalàng yaón ay isáng malikmatà lamang ay tinangkâ
kong mapalipas yaon at ipinatuloy ko ang pagbasa ng̃ pang̃alawáng
salitâ. Babahagyâ ko pa lamang nasasabi, ay nálapat ang takíp ng̃
kaha, nawalâ ang ulo, at ang nápalít na mulî ay ang isáng dakot na
abóng itó. Hindî sinasadyâ’y natagpûán ko ang dalawang salitâng
lalòng makapangyarihan, ang mg̃a salitâng panglikhâ at panggunaw,
ang pangbuhay at pangpatáy!
Humintông sandalî na warìng ibig tingnán ang ibinung̃a ng̃ kaniyáng
mg̃a sinabi. Pagkatapos ay lumapit sa dulang na ang lakad ay maing̃at
at banayad at ipinatong ang makababalagháng kaha.
--¡Mister, ang takíp!--ang sabi ni Ben-Zayb na hindî mapigil.
--¿At bakit hindî?--ang tugóng masunurin ni Mr. Leeds.
At matapos na máitaás ng̃ kanang kamáy ang kaha ay hinawì ng̃ kaliwâ
ang kayo at naiwang lantád ang mesa na natutukuran ng̃ kaniyáng
tatlóng paá. Mulîng inilagáy ang kaha sa ibabaw at banayad na lumapit
sa mg̃a nanonood.
--¡Dito ko siyá makikita!--ang sabi ni Ben-Zaib sa kaniyáng
kasiping--tingnán ninyó pag hindî iyán nagdahilán ng̃ kahì’t anó.
Ang lubós na pagbatyág ay nálalarawan sa lahát ng̃ mukhâ; nagharì
ang katahimikan. Maliwanag na maliwanag na nádiding̃íg ang ing̃ay
at kaguluhan sa daan; ng̃unì’t ang lahát ay nagugulumihanan kayâ’t
ang kaputol na salitàang umabot hanggáng sa kanilá’y hindî man nilá
náinó.
--_¿Porque ba no di podí nisós entra?_--ang tanóng ng̃ isáng boses
babai.
--_Aba, ñora, porque ’tallá el mana prailes y el maná empleau_--ang
sagót ng̃ isáng lalaki--_’ta jasí solo para ilós el cabesa de espinge_.
--¡Curioso también el maná prailes!--ang sabi ng̃ boses babai--¡no
quiere pa que di sabé nisós cuando ilós ta salí ingañau! ¡Cosa!
¿querida ba de praile el cabesa?
Sa gitnâ ng̃ boông katahimikan ay nagpatuloy ang amerikano na ang
boses ay nang̃ing̃iníg:
--Kaginoohan: sa isáng salitâ’y bubuhayin ko ang isáng dakót na
abóng iyan at kayó’y makikipag-usap sa isáng nakababatíd ng̃ ukol
sa nakaraan, ng̃ sa kasalukuyan at maraming bagay ng̃ sa dáratíng.
At banayad na bumitíw ng̃ isáng sigáw ang mahiko, mapanaghóy muna,
matapos ay matindí, halòhalòng matatalas na tunóg na warì’y tung̃ayaw
at tunóg na paós na warì’y pagbabalà na nakapagpang̃alisag sa buhók
ni Ben-Zayb.
--¡Deremof!--ang sabi ng̃ amerikano.
Ang mg̃a tabing na nakapalibid sa salón ay naggalawan, ang mg̃a ilawán
ay warìng mamámatáy, ang mesa ay humaginít. Isáng mahinàng daíng ang
sumagót na galing sa loob ng̃ kaha. Ang lahát ay nagkating̃inang
namumutlâ’t hindî mápalagáy: ang isáng babaing lipús katakutan at
nakaramdám ng̃ isáng pagkabasâng mainítinît sa kaniyáng saya ay
kumapit kay P. Salvi.
Sa gayón ay nábukás na mag-isá ang kaha at sumipót sa malas ng̃
mg̃a nanonoód ang isáng ulo na anyông bangkáy, na nalilibid ng̃
isáng mahabà’t makapál na buhók na itím. Dahandahang ibinukás ng̃
ulo ang mg̃a matá at inilibot ang ting̃ín sa lahát ng̃ nanonoód. Ang
mg̃a matáng iyón ay may matalas na ningníng na nararagdagán pa ng̃
kaniyáng mg̃a panglook, at sa dahiláng _abyssus abyssum invocat_, ang
mg̃a matáng iyón ay napatitig sa mg̃a malalalim at nang̃ang̃alóng
matá ni P. Salvi na dilát na dilát na warì’y nakakikita ng̃ isáng
multó. Si P. Salvi ay nang̃iníg.
--Espinghe--ani Mr. Leeds--sabihin mo sa mg̃a nakíking̃íg kung
sino ka.
Ang lubós na katahimikan ay nagharì. Isáng malamíg na simoy ang
lumaganap sa salas at nagpagaláw sa bugháw na ding̃as ng̃ mg̃a
lámparang gamit sa libing̃an. Ang mg̃a lalòng hindî mapaniwalâín ay
nang̃ilabot.
--Akó’y si Imuthis--ang sagót ng̃ ulo na ang boses ay malalím
ng̃unì’t nagbabalà mandín--ipinang̃anák akó ng̃ kapanahunan ni Amasis
at akó’y pinatáy nang kasalukuyang nakasasakop ang mg̃a persa,
samantalang si Cambises ay papauwîng galing sa sinamâng pagsalakay
sa kalookan ng̃ Lybia. Galing akó sa pagtatapós ng̃ aking pag-aaral
makaraan ang mahabàng paglalakbáy sa Gresia, Asiria at Persia, at
papauwî na akó sa aking bayan upang manirahan doon hanggang sa akó’y
paharapín ni Thot sa kaniyáng kakilákilabot na hukuman. Dalá ng̃
kasawián ko, sa aking pagdaraan sa Babilonia, ay nabatíd ko ang isáng
kakilákilabot na lihim, ang lihim ng̃ dî tunay na Smerdis na nagnakaw
ng̃ kapangyarihan, ang pang̃ahás na magong si Gaumata na namamahalà
sa tulong ng̃ isáng pagdarayà. Sa katakutang isumbóng ko siya kay
Cambises, ay binalak ang aking ikasasawî sa pamagitan ng̃ mg̃a
saserdoteng taga Egipto. Ang mg̃a itó’y siyang nakapangyayari noon
sa aking bayan; dahil sa pag-aarì nilá sa dalawá ng̃ katlóng bahagi
ng̃ mg̃a lupaín, tang̃ìng may hawak ng̃ karunung̃an ay inilulubóg ang
bayan sa kamangmang̃án at sa pagsiil, inilalagmak sa ugaling hamak at
inihahandâ upang huwag marimariman sa pagpapalitpalít ng̃ pang̃inoon.
Ang mg̃a manglulupig ay nanghahawak sa kanilá at sa pagkakilala ng̃
kaniláng maitutulong ay kinakalong silá’t pinayayaman, at ang ilán ay
hindî lamang umalinsunod sa kaniláng máibig kundî nagíng tagaganáp
lamang nilá. Ang mg̃a saserdoteng ehipsiyo ay umalinsunod ng̃ boong
loob sa mg̃a utos ni Gaumata sapagkâ’t akó’y kaniláng kinatatakutan
at upang huwag kong ihayág sa bayan ang kaniláng mg̃a pang-uulól.
Upang masunód ang kaniláng hang̃ád ay ginawâng paraan ang mg̃a udyók
ng̃ pusò ng̃ isáng batang saserdote sa Abidos na inaarìng banal!....
Isáng kahambalhambal na katahimikan ang sumunód sa mg̃a salitâng
itó. Ang ulong yaon ay nagsasalaysay ng̃ ukol sa mg̃a pailalim na
paraan at mg̃a pagdarayà ng̃ mg̃a parì at kahi’t ibáng kapanahunan at
ibáng pananampalataya ang tinutukoy ay nakapagpaparamdám din sa mg̃a
prayleng kaharáp doon sanhî marahil na makikitang ang kinauuwîan ay
kahawig ng̃ kasalukuyang kalagayan. Si P. Salvi, na nang̃ing̃iníg,
ay iginagaláw ang mg̃a labì at sinusundán ng̃ nanglilisig na matá
ang titig ng̃ ulo, na warì’y nakakahalina sa kaniyá. Mg̃a butil ng̃
pawis ay nagsisimulâ na ng̃ pagsipót sa kaniyáng namumutlâng noó,
ng̃unì’t walâng nakababatyág sa gayón, dahil sa lubhâng nang̃alilibáng
at nang̃ing̃ilabot.
--¿At papano ang paraang ginawâ sa iyó ng̃ mg̃a parì sa iyóng
bayan?--ang tanóng ni Mr. Leeds.
Ang ulo’y bumitíw ng̃ isáng kasakitsakit na daíng na warì’y galing
sa kaíbuturan ng̃ pusò at nákita ng̃ mg̃a nanonood na ang kaniyáng
mg̃a matá, ang mg̃a matáng iyón na nagbabaga, ay nawalán ng̃ kináng
at napunô ng̃ luhà. Nang̃iníg ang lahát at naramdamáng nanindíg ang
kaniláng buhók. Hindî, yaon ay hindî dayà, hindî salísalitâ lamang;
ang ulo’y isá ng̃âng ginawán ng̃ kataksilan at ang sinasabi’y ang
tunay niyáng kabuhayan.
--¡Ay!--ang sabi na umilíng ng̃ lubhâng malungkót--akó’y nang̃ing̃ibig
sa isáng dalaga, anák ng̃ isáng parì, na kasinglinis ng̃ liwanag, gaya
ng̃ loto kung bagong namumukadkad! Ninanasà rin namán siyáng kamtán
ng̃ batàng parì sa Abidos at itó’y nagmunakalà ng̃ isáng pagkakaguló
na sinangkalan ang aking pang̃alan at sa tulong ng̃ iláng papiro ko
na naparaanang makuha sa aking irog. Ang kaguluhan ay nangyari ng̃
kasalukuyang si Cambises ay papauwîng nagng̃íng̃itng̃ít dahil sa
kasawîang nangyari sa kaniyáng sinamâng pakikihamok. Akó’y isinakdál
na taksíl, napiít, at sa dahiláng akó’y nakatanan, ay nápatáy akó sa
lawà ng̃ Mœris ng̃ mg̃a umuusig.... Mulâ sa kabilâng buhay ay nakita
kong nanagumpáy ang kabulaanan, nakikita ko ang pag-usig gabí’t araw
ng̃ saserdote sa Abidos sa birheng nagkanlóng sa simbahan ni Isis
sa pulô ng̃ Philœ.... nakikita ko siyáng inuusig at inaapung̃utan
hanggang sa mg̃a ilalim ng̃ lupà, tuligín sa sindák at mg̃a pahirap,
na gaya ng̃ isáng malakíng panikì sa isáng maputîng kalapati.... ¡A!
saserdote, saserdote sa Abidos! nabuhay akóng mulî upang ihayág ang
iyóng mg̃a kataksilan, at makaraan ang mahabàng panahóng pananahimik
ay tinatawag kitáng mámamatay, lapastang̃an sa Dios, mapagparatang!!
Isáng biglâng halakhák, warìng galing sa libing̃an, ang sumunód
sa mg̃a salitâng itó, samantalang ang isáng timpîng boses ay
sumasagót ng̃:
--Hindî ¡mahabág......!
Yaón ay si P. Salvi na punô ng̃ takot ay iniunat ang dalawáng kamáy
at mabubuwal.
--¿Anó mayroon kayó P. Salvi? ¿Masamâ pô ba ang inyóng katawán?--ang
tanóng ni P. Irene.
--Ang init ng̃ salas......
--Ang amóy bangkáy na násasamyô dito.
--¡Mámamatay, mapagparatang! lapastang̃an sa Dios,--ang ulit ng̃
ulo--isinúsuplong kitá, mámamatay, mámamatay, mámamatay!
At mulîng umugong ang halakhák, warìng galing sa libing̃an at
mapagbalà, na warìng dahil sa pagkalulong ng̃ ulo sa pagmamalas sa
mg̃a kaapihán niya’y hindî naaalumana ang kaguluhang naghaharì sa
salas. Si P. Salvi ay lubusan nang nahimatáy.
--¡Mahabág! ¡buháy pa....!--ang ulit ni P. Salvi at nawalán ng̃
diwà. Maputlâng maputlâng warì’y bangkáy. Inakalà ng̃ ibáng babai
na nararapat namáng maghimatáy silá at gayón ng̃â ang ginawâ.
--¡Nahihibáng...... P. Salvi!
--Sinasabi ko na sa kaniyáng huwag kumain ng̃ sopas na pugad ng̃
lang̃aylang̃ayan!--ang sabi ni P. Irene--iyón ang nakasamâ sa kaniyá.
--¡Walâ namáng nakain!--ang sagót na nang̃ang̃atál ni D. Custodio--sa
dahiláng tinitigan siyang mabuti ng̃ ulo, ay nágayuma siyá......
Doon na nagkaguló, ang salas ay warìng _hospital_, isáng parang ng̃
labanán. Si P. Salvi ay warì patáy, at nang makita ng̃ mg̃a babai
na hindî silá dinadaluhán ay minabuti na nilá ang magbalikdiwà.
Samantala ay nagíng abó ang ulo at inilagáy na mulî ni Mr. Leeds
ang kayong itim sa ibabaw ng̃ dulang at yumúyukû sa mg̃a naking̃íg
sa kaniyá.
--Kailang̃ang ipagbawal ang pagtatanghál na itó--ang sabi ni
D. Custodio nang lumálabás--lubhâng napakabandáy at mahalay.
--Lalònglalò na, sapagkâ’t hindî ginagamitan ng̃ salamín--ang dugtóng
ni Ben-Zayb.
Datapuwâ’y ninasàng tingnán niyang mulî bago iwan ang pook na iyon,
tinalón ang halang, lumapit sa dulang at itinaas ang kayo: walâ,
walâ ring gaya ng̃ dati.[1]