Dating Pilipinas

chapter 2

Kung ating n~gang lilin~gunin at lilinin~gin ang kamalayahan na

pinangalin~gan n~g m~ga Tagarito ay matatanto nating unauna na doo'y

may kinikilalang tatlong uri n~g tao na dili iba't ang _orang benúa_

(ó taong gubat), ang _orang-laut_ (ó taong dagat) at, ang

_orang-malayo_ (ó taong bayan). Sa una na _orang-benúa_ ay

masasapantaha na siyang pinangalin~gan n~g ating m~ga taong gubat, na

dili iba't siyang sapantaha n~g m~ga kilalang mananalaysay n~gayon. At

ito'y mapaniniwalaan dahil sa pagkakaparis n~g pamumuhay n~g m~ga ito

sa pamumuhay n~g m~ga iyon: maliban marahil ang iba nitó, na gaya n~g

Tingian at iba na sa akala ko'y kauri rin n~g m~ga lahi ritong

kristiano n~gayon na nagsipangubat lamang dahil sa pag-ibig marahil na

manatili sa kanilang kalayaan at sa ganito'y náurong sa pagsulong sa

katalinuan.

Tungkol sa _orang-laut at orang malayo_ ay di mapagtatakhang siyang

pinagmulan n~g m~ga taong bayan dito ayon sa kanilang ayos at paraan

nag pamumuhay.

Bukod dito ay dapat ding tantoin na ang kamalayahan (maging

taong-gubat ó taong dagat ó taong bayan) baga man suplíng sa isang

lahi (sa lahing Mongol anáng m~ga mananalaysay) ay pangkat pangkat

din, dahil sa nan~gamamayan hiwahiwalay sa pulo't pulo, na ang iba'y

sa Sumatra, ang iba'y sa Java, ang iba'y sa Celebes at ang iba'y sa

iba't ibang pulo, bukod pa sa nan~gatira sa kapatagan n~g Malaka, at

man~gyare--sa pagkakapulopulo at pagkakahiwahiwalay na ito ay

nagkaiba't iba n~g kaonti at sapagka't ang m~ga Tagarito, sa akala ko,

ay hindi galing sa iisang angkan n~g m~ga yaon, kundi sa iba't iba ay

kaya naman iba't iba rin ang m~ga lipi rito, bukod pa n~ga sa dito

ma'y nagkapulopulo at nagkahiwahiwalay pa uli.

Tungkol sa m~ga moro sa Magindanaw ay masasapantahang siyang m~ga

huling naparito at ayon sa kapaniwalaan n~gayon ay siyang m~ga kasabay

ó kasunod n~g m~ga taga malayang nagsipamayan sa Borneo noong dakong

1400.

=Ikaapat na Pangkat.=

=Dating Pamamayan ng m~ga Tagarito=

Bago nagpuno ang m~ga taga Europa dito sa Kapuluang Pilipinas, ay may

sarili n~g paraa't ayos n~g pamumuno ang m~ga tagarito. Ang paraa't,

ayos n~g pamunuang ito ay di kagaya n~g sa iba't ibang lupaín na may

isang dakilang puno ó pan~gulo na kinikilala, kundi sa bawa't pulo at

lalawigan ay maraming pan~gulong may kanikanyang kampon at sakop na

nayon-nayon at lipi-lipi,[1] anopa,t, kaparis din n~g pamunuan sa

España bago nan~gagpaka-pan~ginoón doon ang m~ga Romano't Godo.

Ang bawa't pangkat n~g pamahalaan ay tinatawag na isang _balan~gay_.

Itong salitang balan~gay ay pan~galan n~g sasakyang-dagat na di

umano'y siyang nilulanan n~g m~ga taga Malaya sa pagparito, (basahin

ang pangkat na sasakyan) at ang dami n~g m~ga taong sakáy sa bawa't

isa nito ay tinatawag na isang balan~gay na dili iba't siyang nátatag

na isang pamahalaan. At sapagka't may malalaki't maliliit na sasakyán

ay nagkamalalaki't maliliit namang balan~gay ó pámahalaan.

Ang bilang n~g m~ga tao sa pinakamunting balan~gay ay limang pú at sa

pinakamalakí ay umáabot n~g hangang pitong libo.

Ang ibang m~ga balan~gay ay magkakasundô at hangang sa

naglalakip-lakip[2] upang kung salakayin n~g m~ga kaaway ay huwag

masupil; n~guni't ang pagkakálakip na ito ay sanhi n~g pagkakasunduan

at hindi n~g pagsasáilaliman n~g isa't isá; ano pa nga't bawa't

balan~gay ay may kanya ring sariling pan~gulo, liban na sa panahon n~g

digma na pumipili n~g isang man~gun~gulo sa kanilang lahat.

Ang pan~galan n~g pan~gulo sa bawa't balan~gay ay _Dato_ na ang

kahulugán sa wikang Malaya (ani Dr. de Tavera) ay nuno ó lelong: ano

pa n~ga't dito'y ating mapagninilay na ang ayos sa pámunuan ay isang

pamumuno sa gulan~gan. Itong tawag na _Dato_ na pan~gulo ay nanánatili

pa hanga n~gayón sa Holó't Mindanaw. Ang pan~gulo namang nagpupuno sa

samasamang balan~gay ay nagkakapamagát n~g _Laca ó Raja ó Ladya ó

Radja_. Mula n~g lumitaw ang _mahomatismo_ (pananalig kay Mahoma) ay

ginamit ang salitang _sultán_. Di umano'y may nagpápamagat, din n~g

_Hari_ na siyang dating kapan~galanán sa m~ga dakilang pinuno sa

India, at ang kahulugan sa sanskrito, ani Dr. de Tavera ay Brahma,

araw, Vishnu.

Ang pamumuno n~g pan~gulo ay paratihan ó sa tanáng buhay. At ang

pagkapuno't pagkamáginoo ay minamana n~g anák at kung sakaling wala,

ay m~ga kapatid ó kamag-anak na malapit ang humahalili. Ang tungkulin

n~g m~ga ito ay pagpunuan ang kaníkanyang sakop at kampon at tuloy

lin~gapin ang kanikanilang usapín at kailan~gan; at ang sabihin namán

n~g m~ga ito ay iginagalang at ginaganap n~g kanikanyang sakop na m~ga

tao. Iginagalang din ang m~ga kamag-anak at inapó n~g m~ga puno, na

kung baga ma't hindi nakapagmana n~g pagkapuno ay pawang ibinibilang

namáng taong-mahal at ipinakatatan~gi sa m~ga taong karaniwan. Kung

paano, ang kamahala't pagkamaginoo n~g m~ga lalaki ay gayon din ang sa

m~ga babae[3].

Sa m~ga balan~gay na nabangit ay may tatlong kalagayan n~g tao: Una'y

ang m~ga mahal na pinamamagatang _Maginoo ó Ginoo_; ikalawa'y ang

m~ga nakaririwasa na pinamamagatang _timawa_ (ó payapa) at anáng ibang

m~ga mananalaysay ay _maharlika_; ang pamagat, na sa wikang Malayo ani

Dr. Tavera ay _laya_ ang ibig sabihin; at ikatlo'y ang m~ga alipin na

sa Bisaya'y _oripun_.

Ani Colín, ang m~ga lalaking may mahal na uri ó m~ga _maginoo_ ay

nagpapamagat din n~g _Gat_ ó _Lakan_, gaya n~g _Gat Maitan_, _Lakán

Dula_ at iba pa at sa m~ga babae nama'y _Dayang_ gaya n~g _Dayang

Mati_. Anang iba'y naging karaniwang kasambitan din ang ating

kinauugalian pa hangang n~gayong _mama_ (amain) ó _mang_ sa m~ga

lalaki at ang _ale_ sa m~ga babae.

Sumusunod sa uring ito ang m~ga _timawa_ (payapa) ó _maharlika_

(laya). Ang m~ga ito'y tan~gi sa ibang uri na walang sinasailaliman

libang sa kanilang Dato ó pan~gulo. Hindi rin nan~gagsisibayad n~g

buwis at ang paglilingkod na ginagawa n~g m~ga ito ay ang tungkol

lamang sa naayon sa _ugali_. Itong _ugaling_ tungkulin nila, ay ang

sumunod sa utos n~g pan~gulo ó puno sa panahon n~g digma: kaya't ang

m~ga ito ang siyang nan~gagsisibuo n~g kawal ó hukbo n~g balan~gay at

sa ganito'y may pamagat na _kabalan~gay_. Bukod dito ay tungkulin din

nila ang tumulong sa pan~gulo ó Dato kung panahong nagbubukid ó umaani

at gayon din sa pagtatayo n~g bahay, sa pag-gaod sa sasakyan niya

kung sakaling naglalayag n~guni't sila'y pawang pakain sa loob n~g

boong panahong kanilang ipinaglilingkod.

Ang sumusunod sa nan~gabangit ay ang m~ga _alipin_, na sa Bisaya'y

_oripun_, at m~ga ito'y may dalawang kalagayan n~g pagka-alipin: ang

_aliping namamahay_ at ang _aliping sagigilir_; itong hulí sa Bisaya'y

tinatawag na _n~galon_.

Ang _aliping namamahay_ ay pinagbibigyan pakundan~gan. Ito'y may bahay

na sarili; kaya't may pamagat na _namamahay_, at sa panahong

kinakailan~gan lamang naglilinkod sa pan~ginoon, at ang paglilingkod

na ito ay sa pagbubukid at pag-aani n~g kanyang pan~ginoon, at gayon

din sa sasakyan kung sakaling naglalayag. Kailan~gan din tumulong sa

pagpapagawa n~g bahay n~g pan~ginoon at tuloy naglilingkod sa bahay

nito kung sakaling may panauhin, ano pa n~ga tungkulin n~g _aliping

namamahay_ ang maglingkod sa pan~ginoon kailan ma't kakailan~ganin;

n~guni't natatan~gi sa ibang alipin dahil sa may sariling bahay at

saka hindi naipagbibili. Wala ring namang bayad sa paglilingkod, at sa

madaling sabi ay siyang m~ga tinatawag nating _kasamá_, _bataan_,

_kampon_, _tao_ at ipa pa. Nakalilipat din naman ang aliping ito sa

kalagayang _timawa_ ó _maharlika_ kung nagbabayad sa kanyang

pan~ginoón n~g katampatang halaga na ayon sa kaugalian.

Ang _aliping sagigilir_ ó _n~galon_ ay siyang tunay na alipin na ang

iba'y sa tanang búhay at sa akala ko'y tinatawag na _sagigilir_, dahil

sa di nakalálayo sa gilid ó paligid n~g pan~ginoon. Ang pagkakapagíng

alipin n~g m~ga ito ay dahil sa pagkukulang sa Dato ó pang-ulo, dahil

sa pagdidigmaan, pakikipag-usapín at gayon din sa pag-uutan~gan at

ibp.

Ang m~ga alipin ito ay siyang pinakamalaking yaman n~g m~ga tagarito,

dahil sa nákakatulong silang malabis sa kanilang n~ga bukira't

hanap-buhay, at ang m~ga ito'y naípagbibili't náípagpapalit n~g isang

pan~ginoon sa ibang pan~ginoon, n~g isang bayan sa ibang bayan, n~g

isang lalawigan sa ibang lalawigan at n~g isang pulo sa ibang pulo.

Gayon man, ani Argerzola (sabi ni Rizal), ay hindi lubhang hamak ang

pamumuhay n~g m~ga alipin itó, dahil sa kasalong kumakain sa dulang

n~g kanilang pan~ginoon at hangang sa naáaring mag-asawa sa kabahay

n~g pan~ginoon, maliban na sa ilang masamang pan~ginoon, na saa't saan

ma'y di nawawalâ. N~guni't ayon sa salaysay n~g ibá (wika rin ni

Rizal) ay lumubha ang kalagayan n~g m~ga aliping ito nang masakop n~g

España ang m~ga tagarito hangang sa ang iba'y nan~gagpakamatay sa

gutom at ang iba'y nan~gagpakamatay sa lason, at pinatay n~g ibang iná

ang kanilang anák sa pan~gan~ganák (Basahin ang paaninaw ni Rizal sa

dahong 295 n~g aklat ni Morga).

Ang m~ga anák at inapó n~g m~ga aliping itó, magíng _namamahay_ at

magíng _sagigilir_ ay nagmamana n~g kalagayan n~g magulang, na siyang

dating kaugalian sa halos lahat n~g lupaing malayo. At ang pagkaalipin

nitóng m~ga aliping _namamahay_ at _sagígilir_ ay sari-sari, dahil sa

mayroong buô ang pagkaalipin, at mayroong kákalahati at mayroon namang

ikapat na bahagi lamang. Ang dahil n~g pagkakaganito ay mababasa sa

pangkat n~g kaugaliang pinanununtunan sa m~ga kapaslan~gan at

sigalutan.

TALABABA:

[1] Ang ganitong ayos n~g pagkakahiwáhiwalay n~g pámunuan dito ay

minagaling ni Rizal. Anya'y kung napasa kapangyarihan n~g isang katao

lamang ang pámunuan dito nang panahong yaon at anomang bagay ay

isásanguni sa isang lugar, ay magiging mabigát sa bayán-bayán, at sa

akala ko rin, dahil sa nang panahong yaon ay wala pa ritong telefono,

telegrama at m~ga kasangkapang nagagamit sa madaling pagsasangúnian.

[2] Ani Rizal, ay di malayong ang ganitóng paglalakip ay malaon nang

inúugali rito, at sa katunayan (anya'y) ang pan~gulo rito sa Maynilá

ay pinakapan~gulong _General_, n~g sultán sa Bórneo; ayon sa patotoó

n~g m~ga kasulatan noong siglo XII.

[3] Ani Rizal ay naáayon sa kautusán n~g katalagahan (naturaleza) ang

pag-uugaling itó n~g m~ga dating pilipino, na higit kay sa m~ga tagá

Europa na nawawalán n~g kamahalan ang babae kung nagsasawa sa mababa

kay sa kanya, dahil sa isinasalalaki lamang ang kamahala't kababaan.

Anya'y isang katunayan ito na ang m~ga babae n~ga rito'y pinagbibigyan

na mula pa noong una.

=Ikalimang Pangkat.=

Dating Pananamit At kalinisan sa katawán n~g m~ga tagarito

Noóng unang dako ang m~ga tagarito ay magkakaibá n~g pananamit; na anó

pa,t, sa Luzón ay iba sa Bisaya'y iba at gayon din sa ibang dako.

Ang pagkakáganitó marahil ay sapagka't galing sa iba't ibang dako n~g

Kamalayahan ang m~ga tagarito at inugali n~g isa't isa ang pananamit

sa kanikanyang bayang pinangalin~gan.

Dito sa Luzón (sa ilang lalawigan marahil) ay nananamit ang m~ga

lalaki n~g _kanyan_ (barong _azul_) na lagpas n~g kaunti sa baywang,

isinasara sa harap, walang liig at maikli ang man~gás; n~guni't may

nagsusuot din n~g kulay itim. Ang sa m~ga maginoo'y kulay-pulá at sa

India pa nangagaling. Bukod dito'y nagbibigkis sa baywang n~g isang

kumot na tulóy ibinabahag; ang hita'y litaw, ang m~ga paa'y walang

suót at ang ulo'y walang takip maliban sa isang makitid na panyo na

mahigpit na itinali sa noó at kimót-kimutan na pinan~gan~ganlang

_potong_ ó _putong_. Ang _putong_ na ito ay iniiíkid n~g sari-saring

paraan, na kung minsa'y wari _turbante_ n~g m~ga _moro_ na walang

_bunete_, at kung minsan nama'y nakapulupot na parang kubóng n~g

_sumbrero_. Ang nagmámatapáng ay naglálawit, n~g m~ga dulo n~g

panyóng ito na pinaáabót hangang sa batok. Sa kulay nang panyo ay

napagkikilala ang pagkapuno, dahil sa siyang ginagamit na

pinakasagisag sampu sa kanilang pakay at kataasan. Ang síno mang hindi

pa nakakapatay (marahil sa digmá), n~g isa man lamang, ay hindi

tinútulutang gumamit ng _putong_ na pulá at kaya't makagamit n~g ikid

ó pugong na parang _corona_, ay kung nakápatáy na n~g pitó. Ang

pinakadagdág na kasuutan ay isang mainam na nakukulayang kumot na

isinasalabat sa balikat, saka ibinubuhol sa may ibaba n~g bisig, at

ang káyong dinaramit ay sutla't babarahin. Bagay naman sa paghihiyas

ay nan~gagkúkuwintás n~g tinanikalang ginto na iniíkid sa liig at ang

pagkakákawing-kawíng ay gaya n~g sa m~ga taga Europa; nan~gagsusuót sa

bisig at galang-galan~gan n~g kalombigas (pulsera) na gintong tinipi

at may anyóng sarisari, na tuloy sinásaglitan n~g mahahalagáng batóng

kawigin at ágata, puti't bugháw ang m~ga pinakamahál. Anáng iba'y

gumagamit din n~g garing; at sa m~ga daliri naman ay nan~gagsisingsing

n~g ginto't iba't ibang bató.

Sa ibang dako naman (sa katagalugan marahil) ay may kaibhán dahil sa

nan~gagbabaro at nan~gagsásalawal ang m~ga lalaqui, at kung may

pinaróroonan ó napasa sa simbahan (sa pagparoon lamang sa m~ga

simbahan, sa akalá ko) ay nananamit n~g isang kasuutang kulay itim na

kung tawagi'y _sarampuli_. Ang kasuotang ito'y mahaba na abot hangang

paa at ang mangas ay makipot na di umano'y isang kasuotang lubhang

mahinhín. Kung isuot ito n~g m~ga tagalog ay buo at parang sapot, na

ano pa't sa ulo pinapagdáraan at isang kasuotang karaniwan. Ang m~ga

babayi naman ay nan~gagbabaro at nan~gagsasaya, at kung may

pinaroroonan (sa pagpa sa simbahan din marahil) ay gumagamit n~g isang

pantakip sa ulo na abot hangang paa at kulay itim ang pinakapipiling

kulay, saká nan~gagtatapis; n~guni't ito'y higit na inuugali sa

katagaluga't kapanayan kay sa kabisayaan. Bukod dito'y nan~gaglalagay

sila sa buhok n~g pusod na tangalin (postizo) na ang ipinang-aalalay

n~g lalaki't babae ay ipit na ginto ó pilak na may batóng _perlas_ ó

_diamante_ sa pinakaulo, at kung hindi naglulugay n~g buhók ang lalaki

ay nagtatalí sa noo n~g panyô na kung tawagi'i _purug_ at ang m~ga

babae namán kung napasasadaan ay nan~gagsasalakot na ang tawag sa

Bisaya'y _sarok_.

Sa lalawigan nang Sambales, ang lalaki'y nag-aahit n~g buhók sa

harapán n~g ulo at sa kaymotan ay nag-iiwan n~g isang kumpól na lugáy

na, aní Rizal, ang ayos na ito n~g pagbubuhok sa Sambales at ang

pananamit n~g m~ga taga Bisaya, ay nahahawig sa _kimono_ Hapón, At ang

m~ga babae sa lalawigang itó ay nan~gagbabaro n~g sarisaring kulay at

nan~gagsasaya rin, at ang m~ga may mahal na uri ay nan~gagkukundiman,

nan~gagsusutla at nan~gananamit n~g iba't ibang káyo na pinamumutihan

n~g ginto at n~g sari-saring gayák na palawít; nan~gagkukuwintas n~g

tinanikalang ginto, nan~gagkakalombigas (pulsera) sa galang-galan~gan,

nan~gaghihikaw sa tain~ga n~g makapal na tiping ginto at

nan~gagsisingsíng sa daliri n~g ginto rin at sari-saring hiyás.

Sa Katanduanes naman ay nan~gagsasaya ang m~ga babae n~g ayon sa ugali

n~g m~ga taga Bisaya, nan~gagsisigamit n~g mahahabang balabal, ang

buhók ay pusód, na mainam ang pagkasuklay at sa noo'y may sintás na

nababatikan n~g ginto, na ang luwang ay dalawang dali. Sa bawa't

tain~ga ay nakahikaw n~g tatlo, isa sa kaugalian n~gayon at ang

dalawa'y sa may dakong itaás na magkasunód: at marahil ay ang m~ga ito

rin an sinasabi ni P. Chirino na nagsisipaggayák n~g kakatwa sa

bukong-bukong.

Ang m~ga taga Bisaya naman ay nan~gaggugupit n~g buhók na kagaya n~g

sa dating kaugalian sa España at nan~gagpipinta sa katawan n~g

sari-saring anyô at kulay. Ang pagkakapinta'y mainam at bagay-bagay at

anang iba'y hindi lamang katawan ang pinipintahan kundi pati n~g

baba't kilay. Ang paraan n~g pagpipinta, bago gawín ay ginuguhitan

muna n~g mán~gan~gatha n~g akalang maáayo't mábabagay sa katawan at

gayon din sa p*********i ó p********e, saka pinipintahan. Ang panguhit

na ginagamit ay kawayang parang _pincel_ na matulis ang dulo at siyang

ipinangduduro hangang sa lumabas ang dugo, saca binubúdburan n~g

pulbós, ó kung dili ay usok n~g sahing na maitim, na kailan ma'y di na

man~gun~gupas. Hindi pinipintahang bigla ang boong katawan, kundi

bahabahagi, at datiha'y hindi muna nagpipinta hangang hindi

makapapamalas n~g anomang katapan~gan. Ang m~ga bata'y hindi

nagpipinta n~g n~guni't ang m~ga babae ay nagpipinta n~g Isang boong

kamay at n~g bahagi n~g ikalawá. Dito sa pulo n~g Luzón ay

nan~gagpipintá rin ang m~ga taga Iloko, hindi lamang lubós na kagaya

n~g sa m~ga taga Bisaya. Sa paghihiyás ay nan~gaghihikaw n~g

malalaking hikaw na ginto at garing at nan~gagkákalombigas; sa ulo'y

nan~gakakulubóng n~g ukáng Wari _turbante_ na may batíkbatík na ginto;

nan~gagbabaro n~g makipot at mahaba na walang liig, at sa harapán

isinásará. Hindi nan~gagsasalawal, kundi bahág lamang na ibinibigkis

sa harapán. Ang m~ga babae'y may magagandang anyo't kilos, malilinis

at, makikisig na lumakad; ang buhok ay maitím mahaba at nakapusód,

nan~gakatapi sa baywang n~g kayóng sari-saring kulay at nan~gakabaro

n~g walang liig; hindi nagsisipagsuot sa paa, n~guni't, nan~gaghiyas

na nagsisipagkuwintás n~g ginto, nagsisipaghikaw at

nagsisipagkalombigas.

Bagay namán sa kalinisan, lalaki't babae at lalo na ang m~ga máginoo,

ay totoong malinis sa kanikanyang katawa't bihis; nan~gagpapaitim na

mainam n~g buhók na nagsisipaggugo at nagsisipaglan~gis n~g lín~gáng

may paban~gó. Sa n~gipin ay lubhang main~gat na lahat, na mula sa

pagkabata ay pinapantay n~g m~ga bato't iba pang m~ga kasangkapang

pangkiskis at pinaiitim hangang sa tumanda, na tuloy sinasaglitan n~g

ginto at nililinis pagkakain at pagkakagising.

Bata't matanda ay naliligo sa m~ga ilog at sa malaking bangbang na,

ani Morga'y, kahi't sa anong oras, dahil sa di umano'y inaaring

pinakamainam na kagamutan: kaya't pagkapan~ganak (anyá) n~g babaye ay

agád naliligo at pati bata'y pinaliliguan din[4]. At ani Colin, ang

karaniwang oras na ipinaliligo ay sa pagkalubóg n~g araw, pagkatapos

n~g gawain at sa pangagaling sa pakikipaglibing na naging kaugalian

din sa Hapón. Saka kung naliligo ay mahinhing naúupo na inilúlubóg ang

katawán hangang sa lalamunan na nan~gagpapakain~gat upang huwag maging

tudláng n~g matá nino man.

TALABABA:

[4] Ani Rizal, ay di lubhang mapaniniwalaan ito dahil sa

pinakaiin~gatan n~g m~ga tagarito ang maligo sa tanghali, pagkakain,

pagká bagong kalilitaw ang sipon at pagka pinápanahón ang babaye at

iba pa.