Dating Pilipinas

chapter 3

Palibhasa't ang m~ga Tagarito ay nan~gamamayan at may m~ga tatag na

pamahalaan ó balan~gay ay may m~ga hukom at tuntunin ring

pinanununtunan.

Itong m~ga tuntuning pinanununtunan sa kanikanilang balan~gay ay

pawang alinsunod sa kanilang m~ga alamat at kaugaliang kinagisnan[5]

na di binabago at mahigpit nilang tinatalima. Datapuat di umano'y may

m~ga pan~gulo rin namang nagsisipaglagda n~g m~ga kautusan, saka

itinatanyag sa bayánbayán nang isang mánanawag na pinan~gan~ganlang

_Biuhahasan._ Sa pagtatanyag, di umano, ay nagdádála n~g isang

batin~gaw na tinutugtog upáng mapag-alaman n~g m~ga tao.

Ang m~ga hukom sa m~ga usapin nila ay ang kanikanilang

pinakapangulo[6] na kung minsa'y nagiisa at kung minsa'y kasama n~g

isang datò sa balan~gay ó n~g isang maginoo sa nayon: at ang pan~gulo

sa balan~gay ay may sakdal na kapangyarihan na maaaring gumawa n~g ano

man na walang sanguni sa iba, at sa ganito, ang magkulang sa kanya ay

naparurusahan niya n~g kamatayan ó pagkaalipin ó pagbabayad kaya n~g

isang gayon.

N~gunit sa pagmumungkahian at m~ga sigalot n~g magkakasambahay ó n~g

magkakamag-anak ay karaniwang ang matatanda na lamang sa nayon ang

pinagsasakdalan na siyang humuhusay at ganap na dinidinig naman n~g

m~ga may sigalot:

Sa pagpaparusa naman ay walang bilibid ó bilanguang gaya n~gayon,

kundi ang kaugaliang parusa na inilalapat sa nagkasala ay ang

pagbayarin n~g isang gayon ó alipinin kaya at kung totoong mabigat ay

nilalapatan n~g parusang kamatayan. At upáng matanto n~g manbabasa ang

m~ga tuntunin sampú n~g m~ga salang kinalalapatan n~g m~ga parusang

nábangit ay aking ihahanay dito sa sumusunod.

       *       *       *       *       *

=Sigalot n~g m~ga pan~gulo sa dalawang balan~gay=

Kung ang m~ga pan~gulo sa dalawang balan~gay (na magkasundô marahil)

ay magkaroon n~g ano mang sigalot ó usap ay pumipilì sa ibang

balan~gay n~g isang pan~gulo na mailalagay nilang pinakahukom upang

humatol sa kanila n~g walang hilig; sa pagka't bagá man sa iba't ibang

balan~gay ay may iba't ibang tuntuning pinanununtunan ay halos

magkakaayon di umano.[7]

       *       *       *       *       *

=Pag-aasawa sa taga ibang balan~gay.=

Kung ang isang maharlika ó timawà, (maging lalaki maging babae) sa

isang balan~gay ay mag-asawa sa taga ibang balan~gay ay hindi

makalilipat sa balan~gay na tinatahanan n~g magiging asawa, kungdi

magbayad n~g isang gayong halaga na paratang n~g m~ga datò. Ang

paratang na ito ay mulâ sa isang putol na gintô hangang tatlo ayon sa

paratang n~g balangay, bukod pa ang isang paanyaya sa boong balan~gay

na aalisan. Kung ito'y hindi ganapin ay maaaring digmain n~g balan~gay

na aalisan ang balan~gay na lilipatan, malibang pagkasunduan na ang

m~ga anák n~g mag-asawa ay hahatiin sa kanikanyang balan~gay.

       *       *       *       *       *

=Katungkulan n~g m~ga kampon sa isang balangay.=

Ang sino mang kampon ay hindi bumabayad n~g buis, n~guni't

napatutulong n~g pangulo sa kanyang m~ga kailan~gan, gaya sa pagtatayô

n~g kanyang bahay ó sa kanyang pag-aani, sa pagbungkal n~g kanyang

bukid, sa paggaod sa kanyang sasakyan at ibp.; n~guni't ayon sa

salaysay ni Morga ay ibinubuis n~g m~ga kampon ang kanilang naaani sa

kanikanilang bukiran.

       *       *       *       *       *

=Sa Nakamatay.=

Ang nakamatay n~g isang alipin at humin~gi n~g tawad ay hindi

pinarurusahan n~g lubhang mabigat, kungdi pinapagbabayad lamang sa

pan~ginoon n~g halagá n~g aliping napatay saka hinahatulan n~g hukom

n~g iba pang parusang kanyang magalin~gin.

Ang nakamatay n~g isang timaua ay kamatayan rin ang parusang

inilalapat; n~guni't kung humin~gi n~g tawad ay inuuurong ang gayong

parusa at ipinaaalipin na lamang sa namatayan. Di umano'y kung

sakaling salapi ang nagíng kahatulan ay kalahatí lamang ang ibinibigay

sa namatayan at ang kahahatí ay sa hukom.

Datapua't ang nakamatay n~g pangulo ó maginoo ay pinapatay n~g walang

patawad at ang m~ga kaalam ay pawang inaalipin sampû n~g kanilang m~ga

anák.

       *       *       *       *       *

=Paghuli sa magnanakaw.=

Upang hulihin ang m~ga magnanakaw ay tinatawag ang m~ga

pinaghihinalaan, at m~ga pinapagsasalansan sa isang dako n~g m~ga

balaba n~g dahon ó n~g m~ga damit kaya, at kung pagkatapos nito'y

masumpun~gan sa salansan ang nawala ay hindi na pinag-uusig pa,

n~guni't kung hindi ay sinusubok sa alin man dito sa tatlong paraang

sumusunod:

Una.--Dinádalá ang m~ga pinaghihinalaan sa isang dakong malalim n~g

ilog na bawa't isa'y may daláng pangpigil sa ilalim n~g tubig upáng

kung pasisirin ay makapan~guyapit na matagal sa ilalim, at sa ganito,

ang unang lumitaw ay siyang inaaring may sala. Di umano'y namamatay

ang iba sa pagkalunod dahil sa takot na siyang ariing may sala.

Ikalawa.--Naglalagay n~g isang bató sa isang sisidlang may kumukulong

tubig, saka ipinadadampot sa m~ga pinagbibintan~gan at ang umayaw ay

siyang nagbabayad n~g nánakaw.

Ikatlo.--Pinapagtatan~gan ang m~ga pinagbibintan~gan n~g tig-isang

kandila na magkakasinlaki at magkakasinbigat, at kung sino ang unang

mamatayan ay siyang inaaring nagnakaw.

Ang parusa namang inilapat sa nagnakaw kung ang ninakaw ay hindi

lumalagpas sa halagang apat na putol na ginto ay ipinasasauli n~g

hukom ang ninakaw saka pinapagdadagdag pa n~g isang gayon. Kung higit

sa apat na putol na ginto ay inaalipin. At kung isang kate na ginto ay

nilalapatan n~g parusang kamatayan ó kung dili ay inaapilin ang

nagnakaw sampû n~g asawa't m~ga anák.

Di umano'y kaugalian din naman (marahil sa ibang balan~gay) na sa

unang pagnanakaw ay pinapagbabayad lamang n~g isang gayon, sa

ikalawa'y inaalipin at sa ikatlo ay pinapatay ó kung sakaling

pinatatawad dito sa huling parusa ay kung inaalipin sampu n~g asawa't

m~ga anák.--N~guni't ang anák na hiwalay sa bahay niya ay hindi

idinadamay sa pagkaalipin, dahil sa isipang hindi kaalam sa

pagnanakaw.

       *       *       *       *       *

=Pagsásamá=

Kung ang dalawang tao ay magsamá n~g tiggayong halagá upang

man~galakal, at ang may hawak n~g salapi ay maharang n~g kampon sa di

kasundong balan~gay ay katungkulan n~g kasamá na tubusin ang naharang;

n~guni't kung ang pagkapahamak ay kasalanan n~g may hawak n~g salapi

ay kailan~gang isauli ang salaping naparual ó kung dili ay n~g m~ga

anák. At kung walang maibayad ay masasanlang pinakaalipin siya at ang

kalahati n~g kanyang m~ga anák sa kasamáng dapat pagbayaran.

       *       *       *       *       *

=Pagmamanahan=

Sa pagmamanahan ay hindi kailan~gan ang testamento, kungdi sukat na

ang pahimakas na bilin n~g namatay sa kanino mang kaharap; sapagka't

ang bilin n~g magulang ay lubhang mahalagá, dahil sa kapanampalatayan

na ang m~ga kalulua n~g kanilang nan~gasirang magulang at kanunuan ay

kasama rin nila sa sandaigdigang ito at siyang sa kanila'y

nagpapaginhawa ó nagbibigay-hirap ayon sa asal nila (basahin ang

paglilibing) ano pa't sa ganito'y hindi inuugali ang pagdadaya at

pagsisinun~galing.

_Sa katungkulan._--Ang m~ga anak lamang sa tunay na asawa ang

nakapagmamana n~g katungkulan n~g magulang, ano pa't kung pan~gulo sa

isang balan~gay ang magulang at mamatay ay ang pan~ganay sa m~ga

lalaki ang humahalili at kung patay na ay ang pan~galawa; n~guni't

kung walang anak na lalaki ay m~ga anák na babae ang humahalili n~g

papagayon din, at kung sakaling walang anak ay kamag-anak na

pinakamalapit ang nagmamana, na ani Rizal, ay siya ring kautusang

pínanununtunan n~g m~ga anak-hari sa España, Inglaterra, Austria at

ibp.

_Sa m~ga tunay na anák n~g mag-asawa._--Ang tunay na magkakapatid sa

ama't ina ay nagsisipagmana n~g magkakasindami, malibang ibigin n~g

amá ó n~g iná na palaman~gan ang sino man sa kanilang anak n~g dalawa

ó tatlong putol na ginto ó n~g isang hiyás kaya. Kung ang isa sa m~ga

anák ay nag-asawa sa isang uring maginoo at dahil sa kalakhan n~g

kanyang bigay-kayang ipinagkaloob ay makahigit sa mana kay sa kanyang

m~ga kapatid ay hindi ibinibilang ang kahigitang yaon; datapua't ang

ano mang bagay na ibinigay n~g magulang sa kanino mang anák maging sa

pan~gan~gailan~gan ó hindi ay ibinibilang sa pagmamanahan.

Kung sa pagmamanahang ito ay may isang aliping nauukol sa lahat n~g

magmamana ay binabahagi ang panahon n~g paglilingkod nito sa bawa't

isa sa kanyang papan~ginoonin ayon sa pagkakasunduan nila. Kung

sakaling hindi lubos ang pagkaalipin, kungdi kakalahati ó ikapat na

bahagi lamang ang pagkaalipin ay pagbabayaran n~g m~ga pan~ginoon ang

paglilingkod niya sa panahon n~g kanyang kalayaan ayon sa kanyang

pagkaalipin.

_M~ga anák sa una't hulíng asawa._--Kung ang sino man ay

nakapag-asawang makalawa at kapua pinagkaroonan n~g anák ay nagmamana

ang isa't isa sa m~ga anák n~g ayon sa mana't bigay, kaya na ukol sa

kanikanyang ina, at ang pag-aari n~g amá ay binabahagi sa lahat na

walang palamang sa kanino man.

_M~ga anák sa tunay na asawa at m~ga anák sa alipin._--Kung ang sino

mang lalaki ay nagkaanak sa tunay na asawa at nagkáanák pa sa alipin

ay hindi nagmamana ang sa alipin; n~guni't ang aliping naanakan ay

pinapagiging-laya at ang anák ay pinagkakalooban n~g miski ano, na

kung maginoo halimbawa ang lalaki, ay isang putol na ginto ó isang

alipin kaya.

_M~ga anák sa asawa at m~ga anák sa babaeng kinakasama lamang._--Kung

ang isang lalaki ay nagkaanak sa asawa at gayon din sa isang babaeng

laya na hindi asawa ay hindi nagmamana n~g magkakasingdami ang m~ga

anák, kungdi ang dalawang ikatlong bahagi n~g tinatangkilik n~g amá ay

iniuukol sa m~ga anák sa tunay na asawa at ang ikatlong bahagi ay sa

m~ga anák sa babaeng laya na kinakasama lamang at di tunay na asawa.

_M~ga anák sa di asawa._--Kung ang sino man ay walang anák sa tunay na

asawa, kungdi sa babaeng kinasama lamang ay nan~gagmamanang lahat ang

m~ga anák at kung sakaling may anák sa alipin ay pinagkakalooban

lamang n~g ayon sa nabangit sa dakong una.

Kung walang kaanák-anák liban sa alipin lamang ay walang nagmamana,

kungdi ang magulang ó nuno ó m~ga kapatid ó m~ga kamag-anak na malapit

n~g namatay at ang ipinagkakaloob lamang sa m~ga anák sa alipin ay ang

gaya rin n~g nabangit na.

_M~ga anák sa kaa~gulo._--Ang m~ga anák sa kaaagulo ay hindi

nagmamana n~g ano man at inaari pang masamang uri.[8]

_Sa Inaring Anak._--ang pag-aring anak sa iba ay totoong kaugalian at

sa pagmamanahan ay nagmamana n~g ibayong halaga ayon sa ibinigay n~g

ama n~g siya'y ipaaring anak: ano pa't kung ipinagbigay siya n~g isang

putol na ginto ay magmamana siya n~g dalawang putol sa pagmamanahan.

       *       *       *       *       *

=Sa Bigay-kaya.=

Ang nanunungkol n~g bigay-kaya ay ang lalaki at ito'y ayon sa

kasunduan. Ang kasunduang ito ay karaniwang pinagkakayarian n~g m~ga

magulang mula sa pagkabata n~g m~ga anak, at kung gayon ay katungkulan

n~g m~ga magulang n~g lalaki na ipagpauna ang kalahati n~g bigay-kaya

na pinan~gan~ganlang _kalabgayan_ at pagdating n~g araw n~g pag-aasawa

ay saka ibinibigay ang kalahating kabuoan na pinan~gan~ganlan _bigay ó

dahik_.

Ang bigay-kaya ay napapa sa magulang n~g babae. At ang babae sa

kanilang pagkadalaga ay walang ano mang tinatangkilik at kahi ma't

kumikita ay sa magulang din.

Ang kasunduang mulâ sa pagkabata at may páunang _kalabgayan_ ay

kinasasanghian kung minsan n~g ligalig, dahil sa kung lumaki ang m~ga

bata at umayaw ang sino man sa kanila ay inuusap ang magulang n~g

umayaw dahil sa sapantahang siyang nag-udyok. N~guni't kung patay na

ang magulang n~g sino man ay nagsasaulian na lamang at hindî na

nag-uusapin.

Kung ang sino man ay magsabi na ibig niyang mag-asawa, kay gayon at sa

kaarawan ay umayaw ay pinarurusahan n~g mahigpit at kung mayaman ay

sinasamsaman n~g malaking bahagi n~g yaman.

       *       *       *       *       *

=Sa Pakikiagulo=

Ang salang makiagulo, palibhasa't sigalot sa sambahayan ay karaniwang

sa matatanda isinasakdal, at ang karaniwang parusa na inihahatol naman

n~g matandá ay pagbayarin ang nakiagulong lalaki n~g isang gayong

halaga[9] sa asawa n~g babae na pinakapantakip sa nasirang dangal. At

sa minsang nabayaran ay nagsasama uling tiwasay ang mag-asawa at

nililimot na ang bagay na yaon, at pati anak ay hindi inaaring anak sa

pakikiagulò.

Datapua't ang asawa n~g isang pan~gulo na magkasala n~g pakikiagulo ay

nilalapatan n~g parusang kamatayan, at ang lalaking umagulo ay

pinapatay kung mahuli ó kung nakataanan ay pinapagbayad n~g isang

gayong halaga.

=Sa Paghihiwalay n~g mag-asawa.=

Sa m~ga ganitong sigalot ay matatanda ang humahatol na kasama n~g m~ga

kamag-anakan[10] n~g magasawang naghihiwalay.

Kung ang mag-asawa ay naghihiwalay ay hinahati ang kanilang kinita sa

kanilang pagsasama, n~guni't ang dating pag-aari bago nagsama ay hindi

hinahati, kungdi dinadala n~g isa't isa ang kanyang dati.

Kung ang babae ang humihiwalay sa asawa upang mag-asawa sa iba ay

kailan~gang isauli ang bigay-kaya at dagdagan n~g isang gayon, na ang

magsasauli nang nabangit na bigay-kaya ay ang magiging bagong asawa.

N~guni't kung humihiwalay lamang at hindi upang mag-asawa sa iba ay

ang bigay-kaya lamang ang isinasauli.

Kung ang lalaki ang humiwalay, maging sa pag-aasawa sa iba ó hindi man

at hindi kalooban n~g babae ay walang matuid ang lalaki na bumawi n~g

bigay-kayang ibinigay niya ayon sa salaysay ni P. Colin; n~guni't ani

P. Placencia ay isinasauli ang kalahati n~g bigay-kaya.

Kung ang mag-asawang naghihiwalay ay may anak ay napapa sa anák ang

bigay-kaya at ang nag-iin~gat nito ay ang m~ga nuno kung buhay pa ó

kung dili ay isang taong mapagkakatiwalaan. N~guni't ani P. Aduarte

ayon sa salaysay ni Rizal ay hindi na naghihiwalay ang magasawa kung

may anak dahil sa paglingap sa anák.

       *       *       *       *       *

=Iba't ibang kapaslan~gan.=

Ang sumira n~g puri n~g isang anák na dalaga ó asawa n~g isang maginoo

ay nilalapatan n~g parusang kamatayan.

Ang mahuling mangaway ó mangkulang ay kamatayan din ang parusan

inilalapat. N~guni't kung humin~gi n~g tawad ay pagkaalipin na lamang

at kung may salapi ay maaaring magbayad n~g isang gayon at huag

maalipin, at kung gayon ay ibinibigay ang kalahati n~g salapi sa

ginawan n~g masama at kalahati ay sa m~ga hukom.

Ang panunun~gayaw ay inaaring malaking sala lalonglalo na kung sa

mayaman, sa matanda ó sa babae, at pinarurusahan n~g isang gayong

halaga ó kung dili ay pagkaalipin. At kung ang tinun~gayaw ay pan~gulo

ó maginoo ay kamatayan ang parusang inilalapat, malibang patawarin na

kung gayon ay pagkaalipin na lamang.

Ang tumin~gin n~g walang galang sa pan~gulo at ibp. na gaya nito ay

nilalapatan n~g parusang pagkaalipin sa tanang buhay, n~guni't di

umano'y bihirang mangyari ito, dahil sa pinakakain~gatang malabis n~g

m~ga kampon.

Kung sa gabi ay pumasok ang sino man sa bahay n~g isang pan~gulo ó

maginoo n~g walang kapahintulutan ay nilalapatan n~g parusang

kamatayan, at karaniwa'y pinahihirapan muna, dahil sa baka sakaling

ginagamit na tik-tik n~g ibang pan~gulo; at kung sakaling matunayan na

sugong tik-tik ay nilalapatan n~g parusang pagkaalipin at sa nagsugo

ay kamatayan, malibang magbayad n~g isang gayong timbang na ginto.

Ang di lubhang malaking pagkakaalitan ó pagmumungkahian sa isang

nayon ay matatanda na lamang ang pinagsasakdalan n~g nagkaalit at

siyang humahatol ayon sa patotoo n~g m~ga saksi at alinsunod sa

minanang kaugalian sa kanilang m~ga kanunuan[11], ang hatol naman n~g

matatandang ito ay lubhang pinakagagalang at ginaganap nila.

       *       *       *       *       *

=Pag-uutan~gan.=

Ang karaniwang palakad sa pag-uutan~gan ay patubuan, kung ang may

utang ay may tinatankilik na sasanlain ay inilalagak na sanla sa

pinagkakautan~gan ang kaláhati sampu n~g pakinabang noon hangang hindi

nakababayad n~g utang. Kung walang ano mang tinatangkilik at sa

katampatang panahon ay di makabayad ay nagiging alipin, at karaniwa'y

sa tanang buhay dahil sa lakad n~g tubo.