Si Tandang Basio Macunat

chapter 2

Subali,t, sa hindi co, pó, matiis itong nangyayari sa aquin, na

iquinagugulong totoo nang aquing loob at pag-iisip, tulog man, ó

guisin man aco, ay ninanasa cong totoong ipahayag sa nanay co itong

bagay na ito; caya, pó, minsang nagcataong cami ni inda ay nag-iisa sa

bahay, ay binucsan co ang aquing loob cay nanay, at nag-uica aco sa

caniya nang ganon:

Nanay, mayroon, pó acong ibubulong sa inyo; datapoua,t, houag, pó,

cayong magalit sa aquin, cung sacali,t, mali ang aquing sasabihin.

Baliu na baliu ca, ang uica sa aquin ni ina. Baquit, aniya, baquit

aco,i, magagalit sa iyo, maguing ano ang ibubulong mo sa aquin? Di

baga sinabi co,t, ipinagbilin sa iyo, na houag mong ilihim sa aquin

ang ano-anomang mangyayari sa iyo, ó nararamdaman mo caya, nang

cata,i, gamutin, cung cailangan mo ang gamot; nang cata,i, aliuin cung

cailangan mo ang aliu; nang cata,i, hatulan, cung cailangan mo ang

matouid na hatol; at nang cata baga,i, _paloi,t,_ parusahan, cung

cailangan mo ang _palo_ at parusa? Caya, magsabi ca na, at houag cang

matacot, at hindi aco magagalit. ¡_Segurong-seguro_, ang dagdag na

uica ni nanay _segurong-seguro_ icao,i, may _novia_, cung caya,i,

palico-lico ang iyong salita! Ay ano, di baga totoo?

Baga man, pó, nahiya acong totoo dito sa uinica ni nanay, ay

nagpacatapang din aco, at tila,i, nagcaroon nang caunting lacas ang

aquing loob, caya ang sagot co sa aquing ina,i, ganito:

Nanay, cung sa natuturang _novia,i,_ uala, pó, acong novia; subali,t,

mayroon dito sa ating calapit isang dalaga, na palagui póng sumasagui

sa aquing loob at pag-iisip, dahilan sa minamabait cong totoo siya, at

minamagaling co naman ang caniyang ugali. Di co, pó, mapagpag-pagpag

ang pag-aalaala sa caniya arao,t, gabi. Ano pa, pó? Cung sasabihin co,

pó, ang lahat nasasacalooban co, ay sasabihin co, pó, sa inyo, na ang

ibig at nasa nang aquing loob, ay ang siya lamang at houag ang iba,

ang maguing asaua co, cung baga pahintulutan nang Panginoon Dios, na

aco,i, mag-aasaua.

At sino, ang tanong sa aquin ni inda, sino cayang ngalan niyang

dalagang sinasabi mo, sapagca,t, dito sa ating calapit ay maraming

dalaga?

Ang pangalan, pó,i, Ceciliang anac ni Alguacil Juancho Catouiran, ang

sagot co.

¡_Ay picaro-picaro_!, ang sigao ni ina. ¡Marunong ca palang pumili! At

tuloy niyapos aco, gaua, yata, nang malaquing toua niya, at nag-uica

sa aquin nang gayon:

Pabayaan mo, Basio, at houag mong alalahanin iyang manga bagay na

iyan, at acong bahala sa tatay mo.

Pinabayaan co nga, pó, at hindi na acong umimic tungcol sa manga bagay

na yaon; datapoua,t, nang maguing tatlong lingong magmula niyong

pagbubulungan naming mag-ina, at casalucuyan caming mag anac ay

nag-iisa sa bahay, ay nagtanong sa aquin si tatay nang gayon:

--Ano baga icao, Basio; icao,i, may _edad_ na, _gusto_ mo cayang

mag-asaua na?

--Aco, pó, ang sagot co, aco pó,i, sunod sunoran sa inyo; cung ano,

pó, ang inyong calooban, ay siya ang calooban co.

--Icao baga,i, may catipan ó _novia_ caya? Sabihin mo sa aquin ang

totoo.

--Uala, pó, acong catipan.

--Ay baquit ang sabi sa aquin nang inda mo, na icao,i, may _gusto_ cay

Siliang (Cecilia) anac ni Alguacil Juancho?

--Totoo, pó, iyang sinabi sa inyo ni inda, subali,t, uala acong

catipan _ni_ salitaan man cay Silia.

Ay ano, _gusto_ mo baga, ó hindi mag-asaua cay Silia?

--Gusto co, pó, cung _gusto_ po, ninyo, cung hindi, ay hindi, po.

--Cung ganoon, ang uica ni tatay, cung ganoon ay sumalunga ca na bucas

at tumaga ca nang isang limang punong cauayan, at aco nama,i,

magpapacuha nang cugon at ating pag-liguihing icoi-icoi ang manga

casiraan nitong ating bahay. Sapagca,t, ang salitaan namin ni Alguacil

Juancho, ay sa isang sabado, cung may aua ang Panginoon Dios, ay

haharap na cayo ni Silia sa ating Padre Cura, nang cayo,i, matauag na

sa Simbahan, cung baga _gusto_ at calooban ninyong dalaua. Caya

pinagcaisahan namin ni mamang Juancho, na mula ngayon ay ipagsasama

quita gabi-gabi sa caniyang bahay, nang cayo ni Silia,i, magcausap

nang inyong sarili sa aming harap, nang cayo,i, magcaquilalang mabuti,

at nang maalaman din namin ang nasasacalooban ninyo, bago cayo,i,

humarap sa ating mahal na Cura.

Nagaua, po,t, nasunod yaong lahat na sinabi sa aquin ni ama, at iba,t,

iba pa, datapoua,t, lilisanin co pó, iyang lahat na iyan, at sasabihin

co, pó, sa inyo sa maraling salita na: aua nang Panginoon Dios, cami

ni Silia,i, _nacasal_ din; nag-anac, pó, cami nang marami; at sa

tulong nang mahal na Virgen, ay hindi nasira ang aming capayapaang

magmula niyong cami _casalin_, na hangan ngayong _oras_ na ito.

Cung anong naquiquita co pong inu-ugali nang aquing ama sa aquing ina,

at cung anong inaasal nang magulang co sa aquin, ay siya co pong

guinayaha,t, inuugali sa aquing asaua at manga anac at sa malaquing

aua nang Poon, ay cami nagcacasundo nang maigui at hindi cami naualan

nang aming canin sa ara-arao, mahirap man caming tauo.

Naito, pó, ang sulong na salita ni tandang Basio, naito, pó, ang

pitong anac cong nabubuhay. Inyo, pong tingnan, at inyo pong sulitin,

at sila,i, para-parang marurunong na magdasal, bumasa, sumulat at nang

caunting _cuenta_ pa; at bucod dito,i, sila pong lahat babayi at

lalaqui, ay marurunong pang mag-araro, magtanim, umalit, mangahoy,

manahi at mangosina. Datapoua,t, houag, pó, ninyong causapin sila sa

uicang castila, at baual na baual co, pó, sa canilang lahat ang

pag-aaral, at ang pagsambit man lamang nang iisa-isang uicang castila.

--At baquit, pó, gayon ang inyong gaua,t, utos? ang tanong co sa

matanda. Di baga lalong mabuti, na ang naalaman na nang inyong manga

anac, ay patungan pa,t, dagdagan nang pagcacaalam nang uicang castila?

--Hindi, pó, hindi, pó, ang biglang sagot ni tandang Basio. Ang

castila, aniya,i, castila, at ang indio ay indio. Ang ongo, ang uica

pa niya, ang ongo,i, sootan man ninyo nang baro at saloual, ay ongo

rin at hindi tauo.

--Oo nga, pó, ang uica co; subali,t, pacatandaan, pó, ninyo, na ang

carunungan ay hindi nacacahalang sa anoman, cundi bagcus ay

nacatutulong sa atin sa maraming totoong manga bagay-bagay sa

caloloua,t, catauoan dito sa mundo.

--Tunay, pó, ang inyong sabi, ang ulit nang matanda; subali,t, aniya,

sa naquiquita co, pó, sa namamasdan co; at sa nababalitaan co, pó, sa

buhay cong ito,i, hindi co, pó, ibig na ang manga tagalog, ang mga

indo, alalaon, ay nagaral nang uicang castila.

Ang pinaniniualaan co, póng totoo at sinusunod co, ay ang casabihan

nang aquing namatay na amá, (¡ingatan nang Panginoon Dios!) na ang

madalas na sabi niya baga, ay ganito: _Ang mga tagalog, ang mga indio

baga, aniya, na humihiualay caya sa calabao, ay ang cadalasa,i,

naguiguing masama at palamarang tauo sa Dios at sa Hari_.

Cung caya, po,i, sumamá ang loob co, at nagalit pa aco, nang sabihin,

pó, ninyo sa aquin, na cung ano,t, di aco nág-aaral nang uicang

castila.

Tungcol, pó, sa manga bagay na ito,i, maraming-marami acong sucat

salitain sa inyo. Subali,t, pó, sapagca,t, hating gabi na ngayon,

tayo,i, lumigpit muna, cung baga minamatapat ninyo, at bucas, pó,

cung may aua ang P. Dios, ay sasalaysayin co, pó, sa inyo ang

lahat-lahat na isinasaloob co,t, inaabot nang aquing pag-iisip, bagay

dito sa ating pinag-usapan, at ipaquiquita co pa, pó, sa inyo ang

isang casulatan nang tatay co, na iniingatan co,t, itinatago sa

cailaliman nang aquing caban, tungcol sa nangyari sa isang mag-anac na

tagarito rin sa aquing bayan nang Tanay.

Nanag maringig co itong salita nang quinacaibigan cong matanda, ay

nagpaalam na aco sa caniya, at ang uica co lamang:

Maca, pó, cayo,i, nayayamot na sa aquin, dahilan sa pinupuyat co, pó,

cayong palagui?

--Hindi, pó, ang sagot ni mamang Basio, hindi, pó, aco nayayamot,

bagcus, po,i, malaquing malaqui ang toua cong maquipagsalita sa inyo,

palibhasa,i, cayo po,i, marunong cumilala nang catouiran co, ó nang

hindi caya catouiran, at marunong din, po, cayong humalang sa aquin,

cung baga aco,i, nagcacamali....

III

Aco,i, umoui na; at nang dumating aco sa aquing tinutuluyang bahay, ay

guinuguni-guni cong palagui, na cung ano caya ang napapalaman sa

casulatang ipaquiquita sa aquing nang caquilala cong si tandang Basio.

Sari-sari ang napapasaisip co; at baga man pinapagpag co, ay hindi co

rin maitapon sa aquing calooban ang pagalaala nang naturan cong

casulatan; at dahilan dito,i, uala acong catulog-tulog niyong magdamag

na yaon.

Caya ang ibig co baga, at ang ninanasa cong totoo,i, sumicat na ang

arao, at lumubog tuloy, nang gumabi agad at macaquita aco at macabasa

nang inuulit cong casulatan. At, palibhasa,i, ang panahon ay ualang

catiguiltiguil sa caniyang paglacad, maigui man, ó masama man ang

simoy nang hangin, ó ang singao nang lupa, ay dumating din ang _oras_,

na tinutucoy co sa pagdalao sa aquing quinacaibigang matanda, at

agadagad ay naparoon aco sa caniyang bahay.

Nang aco,i, dumating sa bahay nang matanda, ay _nagrorosario_ pa

silang mag-anac; caya aco,i, nag-antay, at umupo aco sa liputan nang

bacuran, hangan sa natapos ang canilang _pagdarasal_.

Pagcatapos nang canilang dasal, ay sumungao si tandang Basio sa

_bintana_, at pagcaquita sa aquin, ay sumigao nang gayon:

--¡Aba! ¡cayo, po, pala,i, naririyan! Cami, po,i, inyong patatauarin,

at cayo, po,i, pinaantay namin diyan sa hamogan.

--Uala, pó, ang sagot co, uala, pó, acong sucat na ipatauad sa inyo,

at uala, pó, cayong casalanan, sapagca,t, inaagapan co ang aquing

pagparito.

--¿At _comusta_, pó, cayo? Cayo, pó, yata,i, naligo cangina sa bucal.

--Siya nga, pó, ang aquing sagot, doon aco,i, naligo canginang umaga,

at namaril acong tuloy nang caunting _oras_ sa manga tabing palayan.

Pagcatapos nitong aming pagbabatia,t, _pagcocomustahan_, ay pumanhic

na aco sa canilang bahay, at capagcaraca,i, sumigao si tandang Basio

nang gayon: ¡Silia! ¡Silia!... cunin mo yaong balutang natatabi sa

loob nang aquing caban, doon sa ilalim nang manga damit.

Pagca maya-maya,i, ito na si tandang Siliang may taglay ang naturang

balutan na iniabot sa caniyang asaua. Binuclat ni matandang Basio, at

hinango roon ang isang parang _librong_ munti, at ang uica niya sa

aquin:

--Ito, pó, aniya, ang casulatang sinabi co sa inyo cagabi. Cung

_gusto_, po, ninyong basahin, ay basahin, pó, ninyo, at cung ang

_gusto_ po, ninyo, na aco,i, siyang bumasa, ay babasahin co, pó.

--Cayo, na, pó, ang aquing sabi cay tandang Basio, cayo na, po, ang

bumasa, at paquiquingan co.

--Salamat, pó, cung siya ang inyong _gusto_. Subali,t, bago cong

sapulan ang pagbasa nito,i, mayroon, po, acong ipahahayag sa inyo.

--Cayo, pó, ang bahala; at aco,i, ayunayunan sa inyo.

--Salamat, pó, ang ulit nang matanda, at tuloy nag-uica sa aquin nang

gayon:--Ito pong casulatan, ay guinaua nang aquing tatay, at

palibhasa,i, siya,i, capoua co ring hangal, ay _segurong-seguro_ po,i,

maraming mapipintasan ninyong salitang hindi matotouid. Datapoua,t,

cung sa laman, pó, ay totoong-totoo ang nalalaman dini; at cung

caya,i, pinatotoohanan co, sapagca,t, inabot co at naquilala co rin

ang lahat nang tauong nasasambit dito sa tinatangnan cong _libro_.

--Houag, pó, cayong, ang sagot co; houag, po, cayong mag-alaala niyan

at nang anoman, at aco,i, isa ring hangal. Ang ibig co, pó, lamang ay

matalastas co ang laman niyang casulatang hinahauacan ninyo; caya,

cung baga minamatapat, pó, ninyo, ay inyong sapulan na.

--Cung ganoon, pó, ay inyo, pong paquingan, at aco,i, sasapol na.

--Pagcasagot nang ganito ni tandang Basio, ay lumapit siya sa ilao,

binuclat niya ang casulatan, pinahiran nang _paño_ ang caniyang mata,

suminga nang caunti, tumic-him pang dahan-dahan, at binasa niyang

tuloy itong manga susunod, na isinalin co dito sa _papel_, na ualang

culang at ualang labis:

IV

Buhay nang isang mag-anac na tagarito sa Tanay.

Sa taong sanglibo, ualong daan at labing tatlo,i, mayroon dito sa

bayan nang Tanay isang mag-anac na mayaman at mabait. Aapat silang

catauo: ang ama,t, ina baga, at dalaua nilang anac, bucod ang manga

alila.

Ang ngalan nang ama ay si D. Andrés Baticot na _Cabezang pasado_, na

cung tauaguin dito,i, si cabezang Dales; ang pangalan nang ina, ay si

D.a Maria Dimaniuala, na cung tauaguin ay si cabezang Angi; at ang

ngalan naman nang canilang dalauang anac, ay si Prospero ang lalaqui,

at si Felicitas ang babayi, na cung tauaguin ay si Proper at si Pili.

Dito sa boong bayang ito,i, uala cayong ibang mariringig cundi manga

pagpupuri sa naturan cong manga tauo, palibhasa,i, mababanal sila,t,

masimbahin; maauain sa manga _pobre_ at mahihirap na tauo; masusunurin

sa manga utos nang Dios, nang Padre Cura, at nang manga Justicia na

cung sabihin co sa catagang uica at: ualang-ualang sucat ipagpintas sa

canila sa ano pa mang bagay.

Lumaqui itong dalauang anac ni cabezang Dales, at naguing bagong tauo

at dalaga, at baga man anac sila nang mayayaman, ay sila una-una,i,

gumugusar nang manga catungculan nang bagong tauo at dalaga sa

panahong yaon, sa _pagrorosario_ baga, sa pagsisimba cung sabado, sa

pagdarasal, sa paggamas sa _patio_ nang Simbahan, at sa iba,t, iba

pang ugaling gauin nang manga bagongtauo at dalaga.

Mahusay sa mahusay ang asal nitong dalauang magcapatid, na si Pili,

baga at si Proper. Marurunong din sila nang manga catungculan nang

tauong cristiano at nang iba pang nauucol sa pagcabuhay, at sa

paquiquipagcapoua tauo. ¿Ano pa?; Ang pananamit nilang magcapatid, at

ang quilos man nang canilang catauoan, ay tapat na tapat, na ualang

cahalong capalaluan ó calibugan.

¡Ay cung baquit naisipan nang magasaua ni cabezang Dales, na paluasin

ang canilang anac na si Prospero sa Maynila nang mag-aral doon, anila,

nang caunti!

¡Hindi co maiisip, hindi co naalaman, cung sinong manunucsong tauo,i,

naguudioc sa canila sa gayong bagay!

Nang mabalitaan ni Felicitas itong manga naisipan nang caniyang

magulang ay nalumbay siyang totoo; at sa malaquing caramdaman nang

caniyang loob, ay nangusap siya sa caniyang tatay nang ganito:

--¿Totoo, pó, baga, tatay, na paluluasin, po, ninyo si Próspero sa

Maynila?

--Oo, ang sagot nang caniyang ama.

--¿At ano,t, paluluasin, pó, ninyo?

--¡Balio ca! ang sigao ni cabezang Dales, ¡baliu ca!, nang siya,i,

mag-aral-aral sa Maynila nang iba,t ibang hindi mapag-aralan dito sa

atin na para-para tayo,i, manga hañgal, na ualang naalamang iba cundi

cumain at mag-araro.

--Maano pó, tatay, ay houag, pó, ninyong paluasin si Próspero.

--¿At baquit?

--Ayuan co pó; subali,t, masasabi co, pó, sa inyo, na

masamang-masamang totoo ang cotug nang aquing loob, at

malaquing-malaqui, pó ang tacot co, na baca sacali,t, mapahamac ang

aquing capatid, na minamahal at manamabait co póng totoo, cung

paluasin, pó, ninyo siya sa Maynila.

--Houag cang magbaliu-baliu, Pili, ang sagot ni cabezang Andrés.

¿Baquit, aniya, mapapahamac ang capatid mong si Proper, ganiyang

cabait siya, paluasin co man siya sa Maynila?

--Hindi, pó, aco macasagot sa inyo; datapoua,t, di baga naquiquita pó

ninyo, ó nabalitaan caya, ang nangyayari sa caramihan nang batang

pinapag-aral sa Maynila, na mababait na mababait sila, nang sila,i,

umalis sa casiping nang canilang magulang, at pag-oui, pó, nila sa

canicanilang bayan, ay iba na ang canilang asal at ugali; na tabi sa

di gayon, ay ualang-uala silang naalaman, cundi lumigao at gumala

oras-oras; magsoot nang matitigas, at lumayao sa catauoan?