chapter 3
2616 Words
--Di baga naquiquita, pó, ninyo, ó nabalitaan caya, na pangagaling sa
Maynila niyong mañga nasabi cong bata, at cahit ano ang natutuhan nila
doon; ay pagdating, pó, rito sa bayan, ó sa bayang canilang
pinagbubuhatan; ay hindi na sila marurunong gumalang sa matatanda, at
ang pagpupugay man pó, sa mañga puno, at sa mañga Sacerdote ay hindi
na guinagaua?
Di baga naquiquita, pó, ninyo, ó nabalitaan caya, na ang caramihan
nating mañga tagalog, tabi sa di ganoon, na nag-aaral sa Maynila, ay
ualang ibang natutuhan doon cundi ang dilang capalamarahan sa canilang
capoua tauo?
Cayo, póng bahala, tatay; cayo rin, pó, ang aming susundin; nguni,t,
ipinamamanhic co póng totoo sa inyo, na bago pó, paluasin ninyo si
Proper, ay cumuha, pó, cayo muna nang tanong at sanguni sa ating mahal
na Padre Cura, ó sa iba cayang nacacaalam; maca, pó, sacali; ang
inyong casasapitan, ay malayong-malayo sa inyong hinahañgad.
At saca, pó, tatay; ay alalahanin, pó, ninyo, na sa pagcacamit nang
Lañgit, ay hindi cailañgang mag-aral muna nang uicang castila at
_cánones_, ó cung ano pong ñgalan niyong pinag-aaralan nang mañga
_estudiante_ sa Maynila, at madalas naringig co, pó, sa mañga
Confesor, at binasa co pa sa mañga libro, na, cung sa Pañginoon Dios,
ay ualang _castila_, ualang tagalog, ualang _ingles_, ualang _inchic_,
ualang mahirap, ualang mayaman, ualang marunong at ualang hañgal;
tayo,i, para-parang hohocoman niya, at ayong sa ating mañga gaua, ay
ganoon din ang caniyang ganti ó parusa sa atin.
Baga man ticang-tica nang loob ni cabezang Andrés, na paluluasi,t,
paluluasin sa Maynila ang caniyang anac, na si Próspero, ay
pinaquingan din ang matouid, at malaman, at mainit na salita ni
Felicitas; at baga man hindi sumagot cay Pili, doon sa _oras_ na yaon,
nang isa mang uica, ay nang quinabucasan niyon, ay naparoon si
cabezang Dales sa Convento, hinanap niya ang aming mahal na Padre
Cura, at doon cumuha nang sanguni.
Ang Cura dito sa amin, niyong panahong yaon, ay baga man castila,
(siya,i, Franciscano na paris nang mañga hinalinhan niya, at nang
mañga humalili sa caniya), baga man castila, anaquin, ay tagalog na
tagalog cung sa pañguñgusap; at palibhasa,i, matagal siyang totoo dito
sa catagaloga,i, naalaman niya ang lahat na mañga asal at ugali naming
mañga _indio_. Caya nang humarap sa caniya si cabezang Dales, at
ipinahayag sa caniya ang talagang isasanguni sa caniya, ay sinagutan
siya nang aming cagalang-galang na Padre Cura nang isang mahaba at
malinao na sagot, na sasaclauin co dito sa maicsing salitang susunod:
--Mabuting-mabuti ang uica nang Padre Cura, mabuting-mabuti ang
inaacala mo, Andrés; palibhasa,i, maigui ñga na ang tauo,i, mag-aral
nang mag-aral, hangang macacayanan niya, nang mañga bagay-bagay na
carunuñgan, macatutulong sa caniya sa mañga iba,t, ibang calagayan
natin dito sa lupa. Caya, naguing cauicaan nang mañga pantas na
marurunong, na _ang carunuñgan ay hindi nacabibigat, cundi nacagagaan
nang mañga pasan natin dito sa mundo_. Nguni,t, mayroon acong
itatanong sa iyo.
--Cayo póng bahala, ang uica ni cabezang Dales.
--Ano caya ang hinahañgad mo, ó hinahabol mo baga sa anac mong si
Próspero, dito sa pagpapaluas mo sa caniya sa Maynila?
--Uala, po, acong ibang hinahabol at ninanasa sa aquing anac cundi ang
siya,i, matuto nang caunti sa Maynila.
Ay ano, ang ulit nang Cura, ay ano, di baga siya,i, marunong nang
dasal?
--Marunong, pó.
--Di baga siya,i, marunong bumasa, sumulat at nang manga _cuenta_ pa?
--Aua, pó, nang Pañginoon Dios, ay naalaman nang anac co iyang mañga
bagay na iyan.
--Di caya maalam si Próspero nang _mag-araro_, mag-alaga nang calabao,
mañgahuy, at nang iba,t, iba pang tungcol sa inyong pagcabuhay, at
nang ucol naman sa mañga catungculan nang tauong cristiano?
--Iyan póng lahat na iyan ay naalaman din ni Proper.
--Cung ganoon, ang uica nang Cura, cung ganoon; ano pa ang hinahabol
mo, ó hinahanap mo cay Próspero?
--Ang ibig co, pó lamang, Amo, ang uica ni Dales, ay ang mag-aral si
Prospero nang caunting paquiquipagcapoua tauo, at natatanto rin, pó
ninyo, na dito sa ating bayan, ay hañgal na hañgal ang tauo, na halos
hindi marunong sumagot, cung causapin ninyo, cundi tanuñgin po, ninyo
silang tungcol sa mañga calabao, mañga palayan, mañga caiñgin ó ibang
ganito.
--Totoo iyang salita mo, Andrés; subali,t, talastasin mo namang
maigui, na malaquingmalaquing camaliang umasa, na ang isang puno nang
sampaloc ay mamuñga nang bayabas, at isang, puno nang bayabas ay
mamuñga nang sampaloc. At itong camaliang ito,i, nasasainyong lahat
halos, na bihirang-bihira ang hindi nararamay sa camaliang ito. Caya
ang nangyayari sa caramihan ninyong mañga _indio_, maguing tagalog,
maguing visaya, maguing vicol, pangpango, ilocano, etc. etc. etc., ay
gayon:
Mayroon cayong caunting salapi, at magcaanac cayo nang lalaqui, at
capagcaraca,i, tinutucso cayo nang demonio, ó nang inyong capoua tauo,
ó nang inyong sariling cahunghañgan ó capalaluan, na paluasin baga
ninyo sa Maynila ang inyong anac na lalaqui, nang doon siya,i,
mag-aral; at hindi ninyong sinusubucan muna,t, pinagmamasdan itong
inyong anac, cung mabait baga at matalinong siya, ó matalas caya ó
mapurol ang caniyang ulo, ang caniyang pagiisip, sa macatouid.
Ang inyong guinagaua lamang sa mañga cataonang ganito, at ang inyong
iniisip at guinugunam-gunam lamang, ay cung quinacaya baga ninyo, ó
hindi quinacaya ang pagbabayad nang pag-aaral at pagtira nang inyong
anac sa Maynila; at cung baga inaacala ninyong nacacayanan din, ay
isinusulong ninyo ang inyong banta,t, calooban, at siya na.
Dahilan dito sa inyong asal, ang nangyayaring cadalasa,i, natutunao
lamang ang inyong salapi, at ang mañga anac ninyo,i, ualang ibang
pinag-aaralan sa Maynila, cundi mañga _capillohan_, casalauolaan,
capalamarahan, at iba,t, iba pang masasamang ugali.
Cung dito, ang tuloy na salita nang aming mahal na Padre Cura, cung
dito sa anac mong si Próspero ay masasabi co sa iyo, na minamabait
co,t, minamagaling cong tauo, at inaari co siyang mabuting cristiano
at masunuring anac. Subali,t, cung sa aquing pagtiñgin, cung aquing
pagmamasid sa caniya, ay tila,i, may capurulan ang caniyang ulo, caya
inaalaala co, na baca sacali,t, cung paluasin mo siya sa Maynila, ay
hindi lamang hindi matuto ang inaacala mong matutuhan niya roon, cundi
bagcus ay masira at mauala pa ang caniyang cabaita,t, cagalingan, at
ang humalili dito,i, ang capusuñgan at capalaluhan.
Caya ang hatol co at ang aquing sagot sa mañga ipinahayag mo at
itinanong mo sa aquin ay gayon: Houag mong paluasin si Próspero sa
Maynila: sapagca,t, ñgayon siya,i, mabait na anac, mahusay na binata,
masunuring cristiano at mabuting cababayan; ñguni,t, cung paluasin mo
siya,i, hindi natin naalaman ang caniyang casasapitan.
--Salamat, pó, ang ulit ni cabezang Dales,salamat, pó, at co,i,
inaaralan ninyo,t, hina, hatulan nang magagaling; datapoua,t, cundi
icagagalit nang aquing Panginoon, ay mayroon, pó, acong sasabihin sa
inyo.
--Hindi, ang banayad na sagot nang aming Cura, hindi aco magagalit:
caya magsabi ca nang balang maguing calooban mo, at sasagutin co nang
macacayanan co.
--Ang aquin pong sasabihing ayon sa inaabot nang mababao cong
pag-iisip, ay ganito: ang uica ni cabezang Dales. Na tila po,i, ang
laman nang mañga sinalita ninyo sa aquin, ay ang houag bagang mag-aral
caming mañga _indio_ nang mañga iba,t, ibang naalama,t, pinag-aaralan
ninyong mañga castila.
--Hindi at hindi, ang biglang sagot nang Cura, hindi iyan ang
cahulugan nang mañga sinalita co sa iyo. Maling-mali, Andrés, ang
caisipan mo. At cung sa aquin, ay hindi lamang hindi co inaalis, cundi
minamagaling cong totoo, na ang mañga _indio_, mag-aral nang balan
nang carunuñgan maguing sa _pagmemedico_, maguing sa _pagmamaestro_,
maguing sa _pagpapare_, maguing sa _pag-aabogado_, ó iba,t, iba cayang
mañga _oficio_ at calagayan natin dito sa mundo.
Baquit aco,i, magsasaloob nang ganiyan, at mayroon acong
naquiquilalang mañga _Pare_, mañga _Médico_, mañga _Abogado_, na
para-parang mañga _indio_, na mahusay na mahusay sila sa cani-canilang
catungculan, at naguing uliran pa sila nang ibang mañga _Pare_, mañga
_Médico_ at mañga _Abogado_? Ang ipinipintas co lamang sa inyo:
pacatandaan mong maigui, Andrés; ang ipinipintas co lamang sa inyong
mañga _indio_, at ang minamasamang totoo nang aquing calooban, ay ang
ualang casinghamac na ugali ninyo, na pag nagcacaroon cayo nang
caunting _cuarta_, cung mayroon cayong mañga anac na lalaqui ay
agadagad paluluasin ninyo sa Maynila itong inyong mañga anac, nang
mag-aral doon, aninyo, cahit casingtigas nang batobalani ang canilang
ulo, at uala silang cabait-bait.
Caya, ang uica co sa iyo cañgina, at inuulit co ñgayon, at uulitin
cong magpacailan man, na, ang caramihan, sa macatouid baga, na sa
sanglibong _indiong_ nag-aaral sa Maynila, ay ang siam na raan at
limang puo,i, ualang ibang natutuhan doon cundi mañga capalaluan,
mañga casalbahian, mañga casalauolaan, mañga calayauan nang catauoan
at ibang ganganito, at tinutunao pa nila ang salapi nang canilang
magugulang.
Dito rin sa ating bayan ay mayroong maipaghalimbaua aco sa iyo:
Ano caya ang naalaman ni Basteng anac nang nasirang _Maestrong
Sensio_, ganoong catagal siya sa Maynila, na cung sa aquing balita,i,
mayroong ualo ó siam na taon siya roon?
Ay ualang-ualang iba, cung sa naquiquita co at pinagmamasdan, cundi
ang pagsosoot nang matitigas; ang pagmamarunong; ang pagpapaquialam
min sa lahat nang bagay; ang pambababayi; ang pagbabañgon nang usap sa
mañga ualang casaysayan, at ang pagpapalalo sa lahat. At saca hindi
sila nagcocompisal sa panahon nang _Santa Cuaresma_, at magsimba man
sila, cung _Domingo_ at _Fiestang_ pañgilin, ay hindi guinagaua nila
ito alangalang sa pagsunod sa utos nang santa Iglesia, cundi nang
sila,i, maquita, at sila nama,i, macaquita. At bucod dito,i,
hinihicayat pa nila ang ibang tauo sa paggaua nang canilang guinagaua.
Di baga totoo ito, Andrés? Icao rin ang magsabi, at mayroon canamang
mata, tayiñga at pag-iisip na paris co. Di baga totoo itong aquing
sinasalita sa iyo?
--Houag, pó, ang sagot ni cabezang Dales, houag póng maguing casiraan
nang puri nang capoua tauo; datapoua,t, ay totoong-totoo ang inyong
sinasalita, at siyang naquiquita co, at naquiquita nating lahat dito
sa bayan.
--Cung gayon, ang uica nang Cura, cung gayo,i, acalain mo, Andrés, ó
hugutin mo caya dito sa nangyari at sa nangyayari cay Isco, cay Julian
at cay Baste, acalain mo, anaquin, cung ano ang mangyayari sa anac
mong si Próspero, cung paluasin mo siya sa Maynila.
--Salamat, pó, ang uinica ni cabezang Dales sa Cura, salamat, pó, nang
maraming-marami, at cung sana sa bulag, ay pinamumulat, pó, ninyo ang
aquing mata. Aco, po,i, nagpapaalam na sa inyo, cung uala, pó, cayong
ipag-uutos sa aquin.
--_Adios_, Andrés, ang uica nang Cura, _adios_, Andrés, at houag mong
pahamacan itong hatol ó pañgañgaral co sa iyo, sapagca,t, hindi
nangagaling sa isang biglang sompong, cundi sa isang matagal at
sadyang pagmamasid co nang inyong mañga ugali at paquiquipagcapoua
tauo....
Yumaon na si cabezang Dales sa Convento, at nagtuloy sa caniyang
bahay, at palibhasa,i, balisa ang loob ni Felicitas, ay sinalubong
niya sa pinto ang caniyang ama, at inosisa sa caniya, cung ano caya
ang naguing hatol sa caniya nang Padre Cura, at ang sagot nang
caniyang tatay ay ganoon:
--Ang hatol sa aquin nang ating Cura ay paris din nang hatol mo, na
houag co bagang paluasin si Proper, na baca sacali, aniya,i,
mapahamac. Datapoua,t, isipin co ma,t, isipin, ay hindi co
matatalastas, cung baquit mapapahamac itong anac co, cung papag-aralin
co siya nang caunti sa Maynila.
--Tatay, ang maamong uica ni Pili; tatay, maano, po,i, sundin, pó,
ninyo ang hatol nang ating mahal na Cura, sapagca,t, siya ang ama nang
ating caloloua, at _segurong-seguro_, po,i, hindi ihahatol niya sa
inyo nang gayon, cundi talastas niya, na siyang matouid at tapat sa
cagaliñgan natin.
--Siya ñga, ang uica ni Dales, siya ñga, ñguni,t, tila nagugulo ang
aquing pag-iisip, at ang loob co,i, catua, sapagca,t, hindi co
matantong maigui ang tunay na cahulugan nang mañga quinacatouiran sa
aquin nang ating cagalang-galang na Padre Cura.
--Pabayaan, pó, ninyo, tatay, ang ulit ni Pili, pabayaan, pó, ninyo,
tatay, iyang pag-iisip na iyan, at houag, pó, ninyong alalahanin iyang
mañga bagay na iyan. Cung ano, pó, ang hatol sa inyo nang ating mahal
na Padre Cura, ay siya pó, ang inyong sundin, at hindi, pó, cayo
magcacasala sa ating Panginoong Dios.
Pagcasalita nang gayon ni Felicitas ay umalis na ang caniyang ama at
nagtuloy sa mañga pag-gaua niya sa buquid; at buhat niyo,i, hindi
pinag-uusapan nila itong mañga bagay na ito; caya lagay na lagay ang
loob ni Pili, at ang boong acala niya,i, hindi na paluluasin si
Próspero sa Maynila.
Datapoua,t, nang maguing tatlong lingong magmula nang pagharap ni
Dales sa aming Cura, at casalucuyang pinaguusapan nang mag-ina ni
Felicitas itong di pagluas ni Próspero sa Maynila, at casalsalang
ipinahahayag ni Pili sa caniyang ina ang malaquing toua niya dahilan
sa hindi pag-alis nang capatid, ay siyang pagdating ni cabezang
Andrés, at capagcara,i, tinauag niya ang mag-ina, at iniutos sa canila
nang isang masiquip na utos, na agad-agad, ang uica, ay bumili sila
nang cáyo at gumaua sila nang maraming baro at salaual cat Proper, at
maghanda pa sila nang mañga _paño_, _chapin_, _chinelas_, _talla_ at
nang balang cailangan; at sa isang lingo, aniya, ay paluluasin co si
Proper sa Maynila, at papag-aralin co doon nang caunti.
¡Catacot-tacot ang pag-iyac ni Felicitas nang mariñgig niya itong utos
nang caniyang amba! Di mapalagay-lagay ang caniyang loob, at
sari-saring paraan at capamanhican ang guinaua niya, nang houag baga
matuloy ang gayong banta nang caniyang tatay. Ñguni,t,
nagbiñgi-biñgihan si don Andrés sa mañga caraiñgan at sa mañga luha
nang caniyang anac na si Pili, at inulit nang inulit niya ang utos, na
gauing madali nilang mag-ina ang ipinagaua sa canila.
Hangan ñgayon _oras_ na ito, na itinatala co sa _papel_ ang nangyari
sa mag-anac na don Andrés Baticot, ay hindi co maisip-isip, hindi aco
macapag-aacala man lamang, cung sino caya ang nag-odyoc ó humicayat sa
naturang Dales, sa pagsouay sa matouid na hatol nang cagalang-galang
na Padre Cura namin.
Cung sa aquing sarili, ay uala na acong ibang sucat na pagbintañgan at
paghinalaan, cundi ang _mismong Demonio_, o cung dili caya, ay ang
pinacacatouan nang _Demonio_ dito sa bayan.
Houag magalit ang sino manga babasa nitong aquing casulatan, dahilan
sa mañga sinasalita co sa unahan nito, sapagca,t, maquiquilala rin
niya, dito sa itinutuloy cong historia, ang aquing catouiran.
Sa di macuha ni Felicitas sa mañga capamanhica,t, caraiñgan, ang
ninanasa nang caniyang loob, ang houag bagang paluasin si Proper sa
Maynila, ay tumahimic na, at tumulong na siya sa caniyang inda sa
paghahanda nang mañga ipinahahanda sa canila ni cabezang Andrés.
Pagcahanda na ang lahat, at nang dumating ang _oras_ na tucoy, ay
nagpaalam na ang mag-ama ni Próspero sa mag-ina ni Felicitas; at doon
na, ang pag-iiyacan nilang lahat; doon na, ang paghahatulan nang
isa,t, isa; doon na, ang pagbibilinan nang sari-saring bilin; doon na,
ang pagdadalamhatian nang loob nang nañga-aalis at nang nañgaiiuan.
Bago magcaganito; sa macatouid baga; bago dumating ang arao na tinucoy
ni cabezang Dales sa pagluas nilang mag-ama ni Proper, ay si
Felicitas, na hindi lamang mabanal na mabanal na dalaga, cundi pa
nama,i, matalas na matalas ang caniyang bait at pag-iisip, ay tinauag
niya sa lihim ang caniyang capatid na si Próspero, at pinañgaralan
niya, nang mahabang oras, nang madlang bagay tungcol sa maguiguing
bagong calagayan niya.
Pinaquingan ni Proper ang mañga aral sa caniya nang caniyang _ala_ ó
_caca_, (si Felicitas ang pañganay), at ipinañgaco niya cay Pili, na
susundi,t, susundin niya ang lahat na mañga hatol na yaon, at ang tica
nang caniyang loob, ani Próspero, ay houag sumala sa ano pa mang bagay
at ang uica pa, na hindi niya,i, iaacsaya ang panahon, cundi bagcus ay
mag-aaral at mag-aaral siya sa caniyang macacayanan, ayon sa _gusto_
at calooban nang caniyang magulang.
Yumaon na ang mag-ama ni Próspero, at nagtuloy sa Maynila; at nang
umoui na si cabezang Dales na mangaling sa Maynila, ¡ay ina co!
sinalubong siya ni cabezang Angi at ni Felicitas doon pa sa _calzada_,
linapitan siya,t, linibutan, at quinusot pa nila ang caniyang damit
nang cacacalvit sa caniya, na halos hindi pinatutuloy siya sa bahay,
hangang di sumagot sa mañga susong-susong tanong na guinaua nilang
mag-ina.
- Writer
