chapter 4
2439 Words
--¿Comusta si Proper?, ang tanong ni cabezang Angi.
--¿Ano, po, ang lagay ni Próspero?, ang tanong ni Pili.
--¿Mabuti, baga, ang bahay na quinatitirahan?, ang ulit ni cabezang
Maria.
--¿Hindi, pó, caya natatacot siya sa Maynila?, ang bagong tanong ni
Felicitas.
--¡Maca, pó, siya,i, magcasaquit doon sa quinatitirahan!
--¿Nacausap mo, baga, ang caniyang _Catedrático_?
--¿Inosisa, pó, ninyo ang ugali nang caniyang _casera_?
Ito at iba pang lubhang maraming mañga tanong na pauang bigla at
patong-patong, ang guinaua nang mag-ina ni Pili sa canilang asaua,t,
ama, na si cabezang Dales baga, nang itong si Dales ay doroon pa sa
_calzada_.
Sinagutan ni don Andrés ang lahat na mañga tinuran cong tanong nang
mag-ina ni Pili; at polus na maigui, at polus na caaliu-aliu ang
isinagot at ibinalita sa canilang tungcol cay Próspero, at ang uica pa
ni Dales sa canila:--Houag ninyong alalahanin si Proper, at
mabuting-mabuti ang caniyang lagay.
Malaqui ang toua ni cabezang Angi nang mariñgig ang sinasalita nang
caniyang asaua; datapoua,t, ang loob ni Felicitas ay hindi
mapalagay-lagay.
At saan di magcacagayon? Binasa niya sa mañga libro, na ang mañga
anac, na malayo sa mata nang magugulang ay ang cadalasa,i, napapahamac
at nauaualan nang cabaitan, at itong bagay na ito,i, siyang inaalaala
niyang palagui arao at gabi; at siyang pinañgañgarap niya sa pagtulog,
na hindi maalis-alis sa caniyang calooban itong pag-aalaalang ito.
Caya, magmula nang lumuas si Próspero, ay dinagdagan niya,t,
dinagdagan ang caniyang mañga dating panalañgin, at ang hinihiñgi niya
sa Pañginoon Dios, ay iligtas at iadiya niya ang caniyang capatid sa
dilang masasama.
Nang maguing dalauang buang buhat nang pag-alis ni Próspero dito sa
bayan, ay may dumating sa Tribunal isang sulat, na galing sa _correo_,
at ang nababasa sa _sobre_, o sa taquip, baga, nang sulat ay
ganito:--Distrito de Morong--A la señorita doña Felicitas Baticot en
el pueblo de Tanay.
Nagtauanang di hamac doon sa Tribunal ang mañga _oficiales_, ang mañga
bantay, ang mañga _cuadrillero_, at ang iba,t, ibang tauong naroroon
sa Tribunal, pagcabasa ni _testigong_ Carlos, (iñgatan nang Pañginoong
Dios), ang _sobre_ nang naturang sulat, at ang uica nang isa,t isa:
--¿Sino, caya, itong señoritang bagong litao dito sa ating bayan?
--¿Sino, baga, itong mahal na Princesang natatago dito sa atin?
--¡Tayo pala, ang sigao nang isang matanda na _Capitang_ pasado, na
ang ñgala,i, Pedrong Ilag, tayo pala,i, mahal ding tauo, at mayroon
tayong mañga cababayan na mañga señorita!"
At itong mañga salitang ito,i, sinundan pa nang marami at sari-saring
casistihan at capusoñgang di co sasabihin, palibhasa,i,
mapag-uauari-uari rin nang capoua cong tagalog, at nang sinomang
nacaquiquilala nang mañga ugali at asal naming mañga tagalog.
Nang macalipas-lipas na ang canilang pagtatauanan at pagsisistihan, ay
ipinadala nang _Alguacil mayor_, na si Gabriel ang pañgalan, ang
nasabing sulat doon sa pinadadalhan.
Si cabezang Dales ang pinag-abutan nang bantay nang inulit na sulat;
at nang basahin ni Dales ang nasusulat sa _sobre_, ay agad-agad
iniabot cay Felicitas, ang uica,t, sigao:--¡Pili! ¡Pili!; parini ca;
cunin mo; itong sulat ay para sa iyo: madali ca at basahin mo, at
_seguro,i_, sulat nang capatid mo.
Nang mabasa ni Felicitas ang natatala sa taquip nang sulat, nang
mabasa niya, anaquin, ang uicang: _Señorita_:--ay sumamang lalo sa
dati ang caniyang calooban; nguni,t, hindi ipinahalata niya sa
caniyang magugulang; cundi binuclat niya ang sulat at binasa sa harap
nila. Ang laman nang sulat ay ganito:
Pagcabasa ni tandang Basio itong mañga sinusundan na salita, ay
tiniclop niya ang casulatan, at ang uica niya sa aquin:
--Ito póng mañga sulat ni Próspero at ni Felicitas na naquiquintal
dito, at aquing babasahin, ay tunay na tunay na mañga sulat nang
naturang magcapatid, na isinalin dito nang tatay co, na ualang culang
at ualang labis. At nang cayo, po,i, maniuala dito sa aquing
sinasalita, ay sasabihin co, pó, sa inyo, na si Felicitas ay pamanquin
sa pinsang boo nang tatay co; na sa macatouid, baga, si cabezang Angi
ay pinsang boo nang aquing ama; at palibhasa,i, silang dalaua nang
tatay co at ni Felicitas, ay nagkakaisang caloobang tungcol sa
pagpapaluas ni cabezang Andrés cay Próspero sa Maynila; ay
ipinaquiquita ni Felicitas cay tatay ang balang isinusulat niya cay
Proper, at sa caniya. Caya, pó, ualang ibang guinaua ang tatay co
dito, cundi magsalin nang magsalin nang nasabing mañga sulat, ñg
ipaquita sa caniya ni Pili.
At cung caya naalaman din nang aquin póng tatay ang laman nang sulat
ni cabezang Angi, at ang casagutan sa caniya ni Proper, (na dito rin
babasahin co); sapagca,t, ipinaquita naman ni Pili sa tatay co, niyong
ipagbili ni cabezang Angi ang lahat na mañga pag-aari nilang mag-ina,
na dito ring sinasalaysay.
--¡_Demasiado_, pó, cayong _delicado_!, ang sagot co cay tandang Basio
sa uicang castila,t, tagalog: ¡Demasiado, pó, cayong _delicado_! Cayo,
po,i, bumasa nang bumasa, at malaqui, pong, totoo ang nasa cong
maalaman ang caouian niyang _historiang_ binasa ninyo.
Itutuloy co, pó, ñgayon din, ang uica nang matanda. At cung caya
aniya, sinaysay co, pó, sa inyo itong mañga bagay na ito, ay maca
sacali,t, ang isip, pó, ninyo, na pauang casinuñgaliñgan ang aquing
binabasa, bago-bago,i, pulos na catotohanan ang nalalaman dito, at aco
rin ang sacsi nang lahat.
--Ituloy, pó, ninyo, ang utos co sa aquing caibigang matanda, ituloy,
pó, ninyo ang pagbasa niyan, at para-parang pinaniniualaan co ang
lahat na nasasaclao riyan.
--Salamat, pó, ang ganting uica sa aquin ni tandang Basio: at itinuloy
niya ang caniyang binabasa, na ganito baga:
--Ang laman, pó, nang nasabing sulat ni Próspero ay yari:
=_UNANG SULAT NI PROSPERO_=
Minamahal, na ualang casing mahal na capatid cong Pili. Ayon sa
pañgaco co sa iyo, ay sumusulat aco ñgayon sa iyo, nang matalastas mo
ang aquing calagayan, at ang paquiquiramdam co dini sa Maynila.
Bagay sa calagayan co,i, maiguing-maigui ang aquing lagay. Tatlo
caming magcacasamang _estudiante_ ang natitira dito sa bahay na ito:
ang isa,i, taga Paco, ang isa nama,i, taga Bulacan, at saca aco; na
cung pagmasdan mo cami ay tila cami mañga tunay na magcacapatid. Cung
ano ang _gusto_ nang isa,i, siyang gusto naming lahat, na sa
macatouid: ayon-ayonan cami sa lahat nang bagay.
Pangagáling namin sa _clase_, ay lumalayao-layao cami nang caunting
oras sa mañga _calzada_ at sa mañga _paseo_; at cung minsan ay
napaparoon cami sa mañga pagsasayauang bahay, na dito sa Maynila,i,
marami.
Ang aming casera,i, mabait na mabait, at maamong-maamo, at
bihirang-bihirang nagagalit. Umaayon siyang palagui sa _cagustuhan_
naming tatlo, at cung sacali,t, cami ay cagalitan nang caniyang
_santulon_ na asaua, ay siya ang aming tagapagtangol.
Bagay naman sa aquing paquiquiramdam dito, ¡ay caguilio-guilio cong
capatid! Ang masasabi co sa iyo, na ang damdam co,i, aco ay isang
_pobreng_ bulag, na ñgayon, ngayon lamang nacamulat nang mata.
Caya, nang aco,i, bago pa dito sa Maynila,i, pinagtatauanan acong
parati nang aquing mañga casama, sapagca,t, palaguing aco,i, namamañga
sa aquing paglacad. ¡Uala acong di pinagtatachan, uala acong di
quinatitilihan! ¡Ang mañga _almacen_, ang mañga _tindahan_; ang mañga
_castila_, na sari-sari ang soot at pañguñgusap; at sa catagang uica,
ang lahat-lahat na mañga bagay-bagay, na naquiquita co,t, napapanood
co dito,i, para-parang pinagtatac-han co!
Datapoua,t, ñgayon, ay iba na ang aquing caisipan, at iba naman ang
calagayan nang aquing loob. Ñgayo,i, naquiquita co, na dito sa
Maynila,i, naririto ang _civilizacion_. Ñgayo,i, naquiquilala co, na
ang ating mañga ugali diyan sa ating bayan, ay malayong-malayo sa
mañga ugali nang tauong _civilizado_. Caya ang pananamit, ang
pañguñgusap, ang paqiquipagcapouatauo, ang mañga quilos, at ang iba,t,
iba pang asal nang mañga tagarito,i, malayong-malayo sa naquiquita
nati,t, inaasal diyan sa canitang bayan. Ano, pa,t, cung sa aquing
pagcatalastas ñgayon, ay añgat na añgat tayo sa mañga dapat asalin
nang tauo dito sa lupa.
Houag cang magalit, Pili, dahilan dito mañga sinasalita co sa iyo.
Cung icao sana,i, macaluluas, at macapagmamasid ca nang mañga asal
nang mañga tauong taga rito sa Maynila, ay segurong-segurong sasabihin
mo, na ang lahat na ipinamamalita co sa iyo, at catotohanan at hindi
casinoñgaliñgan.
Inaantay co ang casagutan mo. Cung sa ganang aquin, ay ipinañgañgaco
co sa iyo na maalaman mo rin sa mañga sulat co, ang aquing isinasaloob
na lahat.
Comusta nang maraming-marami si tatay at si nanay, pati ibang mañga
camag-anac natin. Ipagpacomusta mo aco naman cay Doni anac ni Capitang
Valer, at mag-utos ca nang balang maguing calooban mo dito sa
cababa-babaan mong capatid, na si Prospero Baticot.
Malaquing-malaqui; malaqui, na di ganoon lamang, ang toua,t, saya nang
mag-asaua ni cabezang Dales, nang mariñgig nila ang napapalaman sa
sulat nang canilang anac na si Próspero. Minamariquit nilang totoo ang
mga sinasalita roon ni Proper; at ang isip nila baga,i, nacarating na
ang canilang anac sa cataluctucan nang carunuñgan. Caya, habang
binabasa ni Felicitas ang naturang sulat, ay ualang lagot ang agos
nang canilang luha at ang tulo nang canilang lauay, gaua nang
malaquing toua nang canilang puso, at lalong-lalong lumaqui ang buhos
nang canilang luha at lauay, nang basahin ni Pili yaong mañga uicang
_civilizacion, civilizado_ at iba pang mañga uicang castilang nahahalo
roon sa sulat.
Tumutulo ring di hamac ang luha ni Felicitas habang binabasa niya ang
sulat nang caniyang capatid; datapoua,t, itong luha ni Pili ay hindi
galing sa toua, cundi sa malaquing calumbaya,t, capighatian nang
caniyang loob.
Ay baquit caya ganoon?, ang itatanong sa aquin marahil nang mañga
bumabasa nitong casulatan. Baquit caya ang iquinatotoua nang magulang
ni Próspero, ay siyang icalulumbay nang caniyang capatid?
Sasaysayin co, sa aquing macacayanan, itong mañga bagay na ito.
Ang mag-asaua ni cabezang Dales, baga man mababait na tauo, at
mabubuting cristiano, na parang sinasabi co sa itaas, ay capagsabata
nila,i, ualang ibang guinaua, cundi magsimba nang madalas;
_magcompisal_ sa panahon nang _Santong cuaresma, magrosario_ na
gabi-gabi sa canilang pamamahay; at ang ibang oras at arao ay
tinutucoy nila,t, sinasamantala sa _pagtatrabajo_ at sa paghanap nang
pagcabuhay. At liban dito,i, uala na.
Hindi sila bumabasa-basa nang mañga _libro_; hindi sila palamasid sa
tauo; hindi sila marurunong na maghihinala sa capoua tauo: at
paniualain silang totoo. Ano pa,t, hindi marunong na cumutcot at
humanap sa ilalim nang manga salita nang tunay na cahulugang natatago
sa licod nang manga paimbabaong uica. Ang balat lamang ang canilang
tinitingnan, at hindi nila inuusisa ang nasacailaliman. At nang
sabihin co sa catagang uica: ang mag-asaua ni cabezang Andrés ay sila
ang tunay na cahalimbaua nang tinatauag naming manga tagalog na manga
_tauosa una_.
Caya, nang mariñgig nila ang laman nang sulat ni Próspero, ay lubos na
lubos ang canilang paniniuala, na ang canilang anac ay nacapag-aral na
nang marami sa Maynila, at hindi mandin dumaan sa canilang pag-iisip
ang paghihinala ó ang pagdidili-dili man lamang, na maca sacali,t,
sumama ang asal ni Próspero doon sa Maynila.
Subali,t, si Felicitas, na bucod sa cabanalan, ay pinagcalooban din
nang Pañginoon Dios nang isang matouid at matalinong isip, at nang
isang matalas na pag-iisip, ay naquilala niyang capagcaraca, at
hinañgo niyang agad doon sa mañga salisalita ni Próspero sa caniyang
sulat, na ang caniyang capatid ay lumilihis na sa matouid na daan, ó
cung sana sa lumalacad, ay tumutungtong sa mañga lanay ó cumanoy. At
baga man pinaglalabanan ni Pili at iniuauacsi itong masamang cutog
nang caniyang loob, ay hindi rin mapagpag-pagpag niya.
Dahilan dito,i, umiiyac siyang palagui, at hindi macacain nang
mahusay, at hindi macatulog nang mahimbing, caya yumayat siya,t,
namutla nang di hamac; at sa di matiis na niya itong gulo nang
caniyang isip at loob, ay naparoon siya sa aming Padre Cura.
Itong si Felicitas ay mahal na totoo sa aming Cura, hindi alang-alang
sa cagandahan nang catauoan ni Pili, (si Felicitas ay hindi maganda,
bagcus may capañgitan), at hindi naman alang-alang sa ano pa mang
bagay, na may cahalong paquinabang, cundi alang-alang lamang sa
cabutiha,t, cagaliñgan nang caniyang caloloua. Caya, nang matanao nang
aming Cura si Felicitas, at nang mapagmasdan ang caniyang catuang
anyo, ay sinalubong siya sa cabahayan nang convento, at binati nang
gayon:
--Ano, baga, iyan, Pili? Ano,t, icao,i, namumutla at nañgañgalumata?
Icao baga,i, nagcasaquit?
--Uala, pó; ang sagot ni Felicitas uala, pó, acong anomang caramdaman,
aua nang Pañginoon Dios; at cung caya, pó, aco,i, naparito sa inyo,
sapagca,t, mayroon, pó, acong ipaquiquita sa inyong isang sulat ni
Próspero.
--Sumulat na pala sa inyo iyan layas na iyan? ang masayang tanong nang
Cura.
--Oo, pó.
--At ano ang laman nang sulat?
--Iba,t, iba, pó; at cung caya ipinaquiquita co po, sa inyo,i, nang
maalaman co sa inyo póng mahal na labi ang totoong cahulugan nang
mañga sinasalita ni Próspero. Ito, pó, ang sulat; inyo, pong básahin.
Dinampot nang aming Cura ang sulat sa iniabot sa caniya ni Felicitas,
binuclat niyang tuloy, binasa nang dahandahan at tiniclop uli; at bago
siya macapag-uica nang anoman, ay tinanong siya ni Felicitas nang
gayon.
--Ano, pó, ang inyong tiñgin diyan? Ano, pó, ang inyong sapantaha
diyan sa sulat na iyan? Ipinamanhic co, pó, at ipinag-aamo-amo co póng
totoo sa inyo; na cung mangyayari sa inyo póng mahal na calooban, ay
sabihin, pó, ninyo sa aquin ang tunay na cahulugan nang laman niyang
sulat na iyan, na nacagugulong totoo sa aquing loob at bait, buhat
nang dumating sa aquing camay at basahin co.
--Umupo ca muna, ang uica nang Cura, umopo ca muna, Pili, dini sa
_banco_, sasabihin co sa iyo ang aquing sinasapantaha dito sa sulat na
ito.
Naupo na si Felicitas sa _bancong_ itinuro sa caniya, at tuloy
nag-uica ang aming Cura nang ganoon:
--Itong sulat na ito nang capatid mong si Próspero, ay cung basahin
nang paimbabao; ó basahin caya nang mañga hindi nacacaalam nang mañga
ugali ninyong mag-ama at magcapatid; ó basahin baga nang mañga hindi
nacapagmasid nang asal nang mañga tagalog; ó basahin caya nang mañga
tauong ualang sariling pag-iisip; ay _segurong-segurong_ sasabihin
nila, na itong sulat na ito,i, mariquit at matino, at ualang ibang
cahulogan cundi ang magbalita si Próspero sa inyo nang caniyang
calagayan sa Maynila. Datapoua,t, cung sa canita ay iba na ang
cahulogan, at malayong-malayo sa sucat acalain nang ibang tauo.
Cung sa ganang aquing, ang tuloy na uica nang Cura; cung sa ganang
aquing, ay sasabihin co sa iyo, na malaquing-malaqui, at
masamang-masama ang cahulogan nitong sulat na ito. Gaya, sumamá man
ang loob mo, ay di co ililihim sa iyo, Pili, ang napasaloob co nang
basahin co; at cung caya, gayon ang aquing gaua, ay maca sacali,t,
bucas ó macalaua,i, sisihin aco nang ating Pañginoon Dios, dahilan sa
di co pagsasabi sa iyo nang totoong nasasacalooban co, nang icao,i,
cumucuhang tanong sa aquin.
Ang hinahañgo cong lamán sa ilalim nang mañga salisalita nang capatid
mo dito sa caniyang sulat, ay ang siya,i, nahuli capagdaca sa silong
iniumang sa caniya nang demonio, at caya, ang dating minamaitim niya,
ay minamaputi niya ñgayon; at ang dating minamaputi niya,i,
minamaitim niya ñgayon... ¡Cahimanauari, magcamali aco dito sa aquing
sapantaha ó paghihinala! ñguni,t, acala co,i, hindi aco lumalayo sa
catotoohanan.
- Writer
