Ang "Filibusterismo" (part 2)

chapter 10

Ang pinag-uusapan ay ang ukol sa _magnetismo_, _espiritismo_, magia

at ibp., at ang mg̃a salitâ’y sumasahimpapawíd na gaya ng̃ mg̃a

sundáng at bola ng̃ mg̃a salamangkero: silá ang naghahagis at silá

rin ang sumásaló.

Nang taóng iyón ay pinagkákaguluhán sa peria sa Kiyapò ang

isáng ulo na dî bagay sa tawag na _esfinge_, na itinátanghál ni

Mr. Leeds, isáng amerikano. Malalakíng pabalità na makababalaghán

at nakapang̃ing̃ilabot na nakaaakit sa panonoód ang nang̃akadikìt

sa pader ng̃ mg̃a bahay. Ni si Ben-Zayb, ni si P. Camorra, ni si

P. Irene, ni si P. Salvi ay hindì pa nakakikita sa ulong yaón; si

Juanito Pelaez ang tang̃ing nakakita isáng gabí, at siyáng nagbabalità

ng̃ kaniyáng pagkahang̃à sa mg̃a magkakalipon.

Si Ben-Zayb, dahil sa kaniyáng pagkamámamahayag, ay nagpupumilit na

makatuklás ng̃ kalinawan; binábanggít ni P. Camorra ang diablo; si

P. Irene ay ng̃umíng̃itî; si P. Salvi ay walâng kaimík-imík.

--Ng̃unì’t, Padre, sa hindî na pumaparito ang diablo; tayo sa ating

sarili ay sukat na upang magkasala....

--Kung hindî gayón ay hindî makukurò....

--Kung ang karunung̃an....

--¡Ulit na namán ang karunung̃an! _¡puñales!_

--Ng̃unì’t making̃ig kayó, aking ihahayag. Ang lahát ay alinsunod

lamang sa paning̃in. Hindî ko pa nákikita ang ulo, ni hindì ko

batíd kung papano itinatanghal. Anang ginoo--itinurò si Juanito

Pelaez--ay hindî kagaya ng̃ mg̃a ulong nagsasalità na karaniwang

itinatanghal--¡kahi’t na! Ng̃unì’t ang sanhî ay yaon din; lahat ay

dahil lamang sa paning̃in; hintay kayó, ilalagay na paganitó ang isáng

salamín, ang isá pa’y sa likurán, ang malalarawan ay matatanaw...

anó, isá lamang suliranin ng̃ Písika.

At ibinabâ sa kinalalagyán ang isáng salamín, iniayos, ikiniling

at sa dahiláng hindî niyá mapalabas ang kalinawan ay tinatapos sa

wikàng:

--Gaya ng̃ sabi ko, walâng pinagibhán sa isang pagsirà lamang ng̃

paning̃in.

--Ng̃unì’t anóng salamín ang ibig pa ninyó, sa sinabi sa atin ni

Juanito na ang ulo ay nasa lóob ng̃ isáng kaha, na ipinapatong sa

isáng mesa.... Nakikinikinitá ko sa bagay na iyan ang espiritismo,

sapagka’t kailan man ay gumagamit ng̃ mesa ang mg̃a espiritista, at

sa akalà ko’y sapagka’t _gobernador eclesiástico_ si P. Salvi ay

dapat niyáng ipagbawal ang pagtatanghal.

Si P. Salvi ay walâng kasalisalità; hindî sumásagot ng̃ oo ni hindî.

--Upang maalaman kung may diablo ó espíritu sa loob--ang sabi ni

Simoun--ang mabuti’y paroonan ninyó’t tingnán ang bantóg na ulong

iyan.

Ang palagáy ay minabuti at tinanggáp, ng̃unì’t si P. Salvi at si

D. Custodio ay nagpakita ng̃ kaunting ng̃aníng̃aní. ¡Silá ay máparoon

sa isáng peria, makipagsiksikan sa mg̃a tao at manood ng̃ mg̃a

_esfinge_ at mg̃a ulong nang̃ung̃usap! ¿Anó na lamang ang wiwikàin

ng̃ mg̃a indio? Ariin siláng tao na may hilig at kahinàan ding tagláy

ng̃ ibá. Sa gayón, si Ben-Zayb, akay ng̃ kaniyáng pagkamamamahayag ay

nang̃akòng ipamamanhik kay Mr. Leeds na huwag magpapasok ng̃ manonood

samantalang silá’y nasa sa loob: nápakalaking karang̃alan ang ibibigáy

nilá sa kaniláng pagdalaw upang huwag sumangayon, at sakâ hindì pa

silá hihing̃an ng̃ upa sa pagpasok. At upáng mapang̃atwiranan ni

Ben-Zayb ang sinabi, anyá ay:

--¡Sapagkâ’t akalàin na lamang ninyó! ¡Kung mahuli ko ang dayà

sa haráp ng̃ mg̃a nanonood na indio! ¡Aalisán ko ng̃ kakanin ang

kaawàawàng amerikano!

Si Ben-Zayb ay isáng taong maling̃ap.

May labíng dalawá ang pumanaog, na kabilang ang ating mg̃a kilaláng

si D. Custodio, si P. Salvi, si P. Camorra, si P. Irene, si Ben-Zayb

at si Juanito Pelaez. Inihatíd silá ng̃ kaniláng mg̃a sasakyán sa

pagpasok sa liwasan ng̃ Kiyapò.

XVII

ANG PERIYA SA KIYAPO

Ang gabí’y magandá at ang anyô ng̃ liwasan ay lubháng masayá. Sa

pagsasamantalá sa masaráp na simoy at maníngning na buwan kung

Enero ay punông-punô ang periya ng̃ taong ibig makakita, mákita

at makapaglibáng. Ang mg̃a músika ng̃ mg̃a kosmorama at ang ilaw

ng̃ mg̃a parol ay siyang nagbibigáy galák at kasayahan sa madlâ.

Mahahabàng hanay ng̃ mg̃a tindahan, nagniningning̃ang aliyamás at

mg̃a pangkulay, lantad sa tíng̃ín ay may mg̃a kumpol-kumpol na

pelota, mg̃a máskarang nang̃akatuhog sa matá, mg̃a larùang lata,

mg̃a tren, karrong maliliít, kabayong maliliít na napagágalaw, mg̃a

sasakyán, mg̃a bapor na may kanikaniláng maliliit na kaldera, mg̃a

pingánpinganang maliliit, mg̃a beléng mumuntì na kahoy na pino, mg̃a

manikàng gawâ sa ibáng lupaín at gawâ dito, ang mg̃a una ay masasaya

at bulháw at ang mg̃a hulí ay mg̃a walâng katawatawa at mapagnilay

na warìng mg̃a maliliit na babaing may gulang, sa piling ng̃ mg̃a

batàng nápakalalakí. Ang tugtóg ng̃ mg̃a tambol na maliliít, ang

kaing̃ayan ng̃ mg̃a trompetrompetahang lata, ang tugtuging ng̃ong̃ò

ng̃ mg̃a kurdiyon at mg̃a organillo ay nagkakahalòng warì’y tugtugan

sa karnabal, at sa gitnâ ng̃ lahát ng̃ iyon ay paroo’t parito ang

makapal na tao na nang̃agtutulakán, nagkakabunggùang ang mukhâ’y

nang̃akaling̃ón sa mg̃a tindahan kayâ’t madalás ang untugan at

kung minsán ay katawatawa. Napipilitang pigilan ang takbó ng̃ mg̃a

kabayo ng̃ mg̃a sasakyán, ang _tabi! tabi!_ ng̃ mg̃a kotsero ay

nádiding̃íg na sunódsunód; nang̃agkakasalúsalubong ang mg̃a kawaní,

mg̃a militar, mg̃a nag-aaral, mg̃a insík, mg̃a dalagindíng na kasama

ng̃ kaniláng mg̃a iná at ali, nang̃agbábatián, nang̃agkikindatan,

masasayáng nagtutudyuhan.

Si P. Camorra ay nasa karurukan ng̃ kaniyang kaligayahan sa

pagkakita ng̃ gayóng karaming magagandáng dalaga; nápapatigil siya,

nápapaling̃ón, itutulak si Ben-Zayb, mapapapaaták, sumusumpa’t

aniya’y: at iyan, iyan, manghihitit ng̃ tintá? at doon sa isá ¿anó ang

masabi mo? Sa kaniyang kagalakan ay hindî na pinupupô ang kaniyáng

kalaban at katunggalî. Tinitingnán siyang maminsan minsan ni P. Salvi,

ng̃unì’t hindî niya pinápansín si P. Salvi, kundî bagkús pa ng̃âng

binubunggô ang mg̃a dalaga upang masagì silá, na kinikindatan at

tinititigan ng̃ titig na may palamán.

--¡Puñales! ¿Kailan kayâ akó magiging kura sa Kiyapô?--ang tanóng

sa sarili.

Si Ben-Zayb ay biglâng nakabitáw ng̃ isáng tung̃ayaw, nápalundág at

pinigilan ang kaniyang bisig; sa gitnâ ng̃ kagalakan ni P. Camorra

ay kinurot siya. Dumarating ang isáng nakasisilaw na binibining

pinagtitingnanan ng̃ lahát ng̃ taong nasa liwasan; dahil sa hindî

magkasiya sa kagalakan si P. Camorra ay pinagkámaláng bisig ng̃

dalaga ang bisig ni Ben-Zayb.

Ang binibini’y si Paulita Gómez, ang makisig sa madlâng makisig na

sinusundán ni Isagani; sa likurán ay sumusunod si aling Victorina.

Ang dalaga’y nagniningning sa kagandahan; ang lahát ay nápapatigil,

ang mg̃a liíg ay bumabaluktot, napapahintô ang mg̃a usap-usapan,

sinusundán ng̃ mg̃a paning̃ín at si aling Victorina ay tumatanggáp

ng̃ mg̃a magalang na batì.

Ang suot ni Paulita Gomez ay barò’t panyông pinyá na binurdahan, ibá

kay sa isinuot ng̃ umagang iyon sa pagparoón sa Sto. Domingo. Ang

nang̃ang̃aninag na habi ng̃ pinya ay nagbibigáy ng̃ lalòng gandá sa

kaniyáng ulo, at ang mg̃a pilipinong nakakamalas ay iginagaya siya

sa buwang nalilibid ng̃ maputî’t manipís na ulap. Isáng sayang sutlâ

na kulay rosa, na nagkakutonkutong mainam ang ayos sa pagkakápigil

ng̃ kaniyáng muntîng kamáy, ay nagbibigay dilág sa kaniyáng tuwíd

na ulo, na ang mg̃a kilos na inaayusan ng̃ malambót na liig ay

nagpapahayag ng̃ pananagumpay na lubós ng̃ kataasan at kalindîán. Si

Isagani’y warìng hindî nasisiyaháng loób; nayayamót siya sa gayóng

karaming matá, karaming mg̃a talogigì na tumatanáw sa kagandahan

ng̃ kaniyáng iniibig: ang mg̃a ting̃ín ay inaakalà niyang nakaw, at

ang mg̃a ng̃itî ng̃ dalaga’y inaarì niyang pagtataksíl.

Nang makita ni Juanito ang binibini ay pinaglalò ang kakubâan at

nagpugay: sinagót siya ng̃ pasumalá ni Paulita, at tinawag siya ni

aling Victorina. Si Juanito ang kaniyang kinikiling̃an at sa ganang

kaniya ay ibig pa itó kay sa kay Isagani.

--¡Anóng gandáng dalaga! ¡Anóng gandá!--ang bulóng ni P. Camorra na

sumilakbó ang kalooban.

--¡Padre ang tiyan mo pò ang kurutin at bayaan ninyó kamí!--ang

payamót na sabi ni Ben-Zayb.

--¡Anóng gandáng dalaga! anóng gandáng dalaga--ang ulit--at ang

lumíligaw ay ang nag-aaral na kilalá ko, ang nanulak.

--¡Mapalad siyá at hindî taga roon sa bayan ko!--ang patuloy

pagkatapos na iniling̃óng makailan ang ulo upang sundán ng̃ ting̃ín

ang binibini. Ibig ibig nang iwan ang kaniyáng mg̃a kasama at sundán

ang dalaga. Nahirapan si Ben-Zayb bago siyá napahinuhod.

Si Paulita ay patuloy sa paglakad at nakita ang kaniyáng magandáng

anyô at ang kaniyáng muntîng ulo, na mainam ang pagkakápusód, na

malindíng gumágaláw.

Ang ating mg̃a nagliliwalíw ay patuloy sa kaniláng paglakad na ang

parìng artillero ay nagbúbuntóng hining̃á, at nakasapit silá sa isáng

tindahang nalilibid ng̃ mg̃a nanonood na madalîng sila’y linuwagan.

Yaón ay isáng tindahan ng̃ mg̃a mumuntîng larawang kahoy, na gawâ

dito, na nagpapakilala sa sarìsarìng lakí at anyô ng̃ mg̃a ayos,

lahì at mg̃a paghahanap buhay sa kapulùan, mg̃a indio, kastilà,

insík, mestiso, prayle, klérigo, kawaní, kapitán sa bayan,

nag-aaral, sundalo at ibp. Dahil mandín sa ang mg̃a artista ay may

hilig sa mg̃a parì, na ang mg̃a kutón ng̃ mg̃a _habito_ ay siyáng

naaayos sa kaniláng mg̃a kagawìan sa pagyarì, ó dahil sa ang mg̃a

prayle, sa pakikihimasok nitóng lubhâ sa mg̃a lipunang pilipino’y

nakapagpapaulap sa pag-iisip ng̃ eskultor, magíng alín man sa dalawáng

kadahilanan, ang katunayan, ay marami ang kaniláng kawangkî, na

mabuti ang pagkakayarì, anyông anyô, at itinátanghál silá sa mg̃a

dakilàng sandalî ng̃ kabuhayan, baligtád kay sa ginágawâ sa kanilá

sa Europa, na doo’y inilálarawan siláng nákakatulog sa ibabaw ng̃

mg̃a barriles ng̃ alak, nang̃agsúsugál, tumútunggâ, nangaapung̃ot

ó hináhaplós ang sariwàng mukhâ ng̃ isáng dalaga. Hindî: ang mg̃a

prayle sa Pilipinas ay kaibá: mg̃a makikiyás, malilinis, mabubuti

ang bihis, ang anit sa tuktok ay mainam ang pagkakaputol, ang mg̃a

mukhâ’y ayós at maliwanag, ang matá’y mapagmasíd, anyông banal,

may kauntîng pulá sa pisng̃í, may tungkód na palasan sa kamáy at

sapatos na tsarol sa paa, na nakaaakit na sambahín silá at ilagáy

sa birina. Kapalít ng̃ mg̃a sagisag ng̃ katakawan at kahalayang

tagláy ng̃ kaniláng mg̃a kapatíd na nasa Europa, ang dalá ng̃ mg̃a

nasa Maynilà ay ang aklát, ang _crucifijo_, ang sang̃áng sagisag

ng̃ paghihirap; kapalít ng̃ panghahalík sa mg̃a mangmáng na babaing

tagá bukid, ang mg̃a nasa Maynilà ay nagpapahalík ng̃ kamáy sa

mg̃a batà, sa mg̃a taong may kagulang̃àn na nang̃akayukô’t halos

nakaluhód; kapalít ng̃ paminggalang punô ng̃ kakanín at mg̃a kakanán

na siyáng tanghalan nilá sa Europa, sa Maynilà ay mg̃a dálang̃inan,

mesang aralán; kapalít ng̃ prayleng marálitâ na lumalapit sa mg̃a

baháybaháy na dalá ang kaniyáng burro at ang supot upang manghing̃î

ng̃ limós, ang prayle sa Pilipinas ay nagsasabog ng̃ dakótdakót na

gintô sa mg̃a kaawàawàng indio......

--¡Tingnán ninyó, nárito si P. Camorra!--ang sabi ni Ben-Zayb na

dalá pa ang sing̃áw ng̃ _champagne_.

At itinuturò ang larawan ng̃ isáng payát na prayle, na warì’y

nag-íisíp, nakaupô sa piling ng̃ isáng dulang, ang ulo’y nakapatong

sa palad at sumusulat mandín ng̃ isáng sermon. May isáng lámparang

nakapagpapaliwanag sa kaniyá.

Ang pagkakaibayó ng̃ anyô’y ikinahalakhák ng̃ lahát.

Náramdamán ang tukoy ni P. Camorra, na nalimutan na si Paulita, at

siyá namáng tumanóng:

--At ¿sino namán ang kamukhâ ng̃ larawang itó, Ben-Zayb?

At tumawa ng̃ kaniyáng tawang _paleto_.

Ang larawan ay isáng matandâng babaing bulág ang isáng matá, gusgusin,

na nakalupasay sa sahig, gaya ng̃ mg̃a anito ng̃ mg̃a indio, na

namimirinsá ng̃ damít. Ang kasangkapan ay nagayahang mabuti; tansô,

ang ding̃as ay palará at ang alimpuyó ng̃ usok ay marurumí’t pinilipit

na bulak.

--¿Hoy, Ben-Zaib, hindî hang̃ál ang nakámunakalà, anó?--ang tanóng

na tumatawa ni P. Camorra.

--Hindî ko malaman ang ibig tukuyin!--ang sabi ng̃ manunulat.

--Ng̃unì’t _¡puñales!_ hindî ba ninyó nákikita ang pang̃alan, _la

prensa filipina_? Ang kasangkapang iyan na ipinamimirinsá ng̃

matandâng babai ay tinatawag ditong _prinsá_!

Lahát ay nagtawanan at si Ben-Zayb man ay humalakhák din.

Dalawáng sundalong guardia sibíl na may tandâng _mg̃a sibil_, ay

nálalagay sa likurán ng̃ isáng taong nakabalitì ng̃ matitibay na

tanikalâ at ang mukhâ’y natatakpán ng̃ sambalilo: ang pang̃alan ay

_Ang Lupaín ng̃ Abaká_ at warìng bábarilín.

Hindî naibigan ng̃ marami sa ating mg̃a dalaw ang tanghalan.

Pinag-uusapan ang tuntunin ng̃ Arte, humáhanap ng̃ pagkakatimbángtimbáng

ng̃ lakí, ang sabi ng̃ isá’y walâng pitóng ulo ang larawang gayón,

na ang mukhâ’y kulang ng̃ isáng ilóng, walâ kundî tatatló, bagay na

ikinapag-isíp ng̃ kauntî ni P. Camorra na dî makahulòng kung bakit,

upang magíng ayos ang isáng larawan ay, dapat magkaroón ng̃ apat na

ilóng at pitóng ulo; anáng isá’y kung bakit malitid, sa, ang mg̃a

indio ay hindî gayón; na kung yaón ay matatawag na _escultura_ ó

_carpintería_ lamang, at ibp.; balà na’y nagpahayag nang kaniyáng

panunuligsâ at upang huwag namáng mápahulí sa ibá si P. Camorra

ay nang̃ahás humanap ng̃ tatlóng pûng hità sa bawà’t manikà. Kung

makahihing̃î ng̃ ilóng ang ibá ay ¿bakit ng̃â namán hindî siyá

makahihing̃î ng̃ hità? At doon din nang̃agtatatalo kung ang indio’y

may katalinuhan sa pag-eeskultor, kung nárarapat palusugin ang

gayóng arte, at sisimulán na ang pagtatalong sabáy-sabáy na pinutol

ni D. Custodio sa pagsasabing ang mg̃a indio ay may katalinuhan,

ng̃unì’t ang paggawâ lamang ng̃ santó ang dapat harapín.

--Kahì’t sino ay magsasabi--ani Ben-Zayb na ng̃ gabíng yaón ay

nagíng mapanudyó--na ang insík na iyan ay si Quiroga, ng̃unì’t kung

pagwawarìing mabuti ay kamukhâ ni P. Irene.

--¿At anó ang masasabi ninyó sa indio-inglés na iyan? Náhahawíg

kay Simoun.

Umaling̃awng̃áw ang pamulîng halakhakan. Hinaplós ni P. Irene ang

kaniyang ilóng.

--¡Tunay ng̃â!--¡Tunay ng̃â!--¡Siyang siya!

--Datapwâ’y ¿násaan si Simoun? ¡Bilhín ni Simoun!

Si Simoun ay nawalâ, walâng nakakita sa kaniya.

--_¡Puñales!_--ang sabi ni P. Camorra--¡nápakakuripot ang amerikano!

Natatakot na pabayaran natin sa kaniyá ang kaupahán ng̃ lahát sa

pagpasok sa patanghalan ni Mr. Leeds.

--¡Hindî!--ang sagót ni Ben-Zayb--ang ipinang̃ang̃ambá ay ang magipít

siya. Nahuhulàan na ang masamâng biròng aabot sa kaniyáng kababayang

si Mr. Leeds, kayâ’t nagmamaangmaang̃an.

At nang̃agpatuloy ng̃ lakad, upang panoorin ang nábabantóg na ulo,

na walâng binilíng anománg kahì’t masamâng larùan.

Humandóg si Ben-Zayb na siyáng makikipag-usap: hindî maáarìng hiyaín

ng̃ amerikano ang isáng mámamahayág na mangyayaring maghigantí sa

pamagitan ng̃ isáng mapaniràng lathalà.

--Mákikita ninyó’t pawàng kagagawán lamang ng̃ salamín--aniya--sapagkâ’t

tingnán ninyó......

At mulîng nagsimulâ ng̃ isáng mahabàng pagpapaliwanag, at sa dahiláng

walâ siyang kaharáp na salamín na makasisirà sa kaniyáng sinasabi,

ay idinugtóng nang lahát ang kabulastugáng matuturan hanggáng sa

káhulihulihan ay hindî na matumpakán ang sinasabi.

--At mákikita rin ninyó kung hindî pawàng pagkasirà lamang ng̃

paning̃ín.

XVIII

MG̃A KADAYAAN

Sinalubong silá ng̃ lubhâng maling̃ap ni Mr. Leeds, isáng tunay

na yankee, na ang suót ay pulós na itím. Mabutíng magsalitâ ng̃

wikàng kastilà dahil sa nagtiráng malaon sa Amérika, sa Timog.

Hindî sumalansáng sa nasà ng̃ ating mg̃a dalaw; sinabing maaarìng

siyasating lahát lahát bago gawín at matapos ang pagtatanghál; sa

kasalukuyan ng̃ pagtatanyág ay ipinamanhík na manahimik lamang. Si

Ben-Zayb ay ng̃umíng̃itî at nilálasáplasáp na ang samâ ng̃ loob na

ibíbigay niya sa amerikano.

Ang loob na nababalot na buông buô ng̃ itím ay naiilawan ng̃ mg̃a

matatandâng lámpara na ang iláw ay aguardiente. Isáng halang na

natatakpán ng̃ tersiopelong itím ang siyáng humahatì ng̃ dalawáng

hatìng magkasinglakí sa loob na iyon; ang isá’y punô ng̃ mg̃a

luklukang laán sa mg̃a manonood, at ang isá, ay kinalalagyán ng̃

isáng tuntung̃an na ang alpombra ay pariparisukat. Sa ibabaw ng̃

tuntung̃ang itó, sa dakong gitnâ, ay nálalagáy ang isáng mesa na

natatakpán ng̃ isáng mainam na kayong itím na punô ng̃ bung̃ô at

ibá pang larawang mahiwagà. Ang _mise en scene_ ay malungkót kayâ’t

nakapang̃ilabot sa mg̃a masasayáng dalaw. Náhintô ang mg̃a birûán,

marahan ang mg̃a pag uusap at kahì’t na ibig magpatanáw ang ilán ng̃

dî nilá pagpapahalagá sa gayón ay hindî pumulás ang tawa sa mg̃a

labì. Ang damdám ng̃ lahát ay warìng nápasok sa isáng bahay na may

patáy. Isáng amóy suób at pagkít ay siya pang nakapagpaparagdág sa

gayón. Si D. Custodio at si P. Salvi ay marahang nagsanggunìang kung

nárarapat ó hindî na ipagbawal ang mg̃a gayóng pánoorín.