Ang "Filibusterismo" (part 2)

chapter 4

Sa papasukan at sa hinabàhabà ng̃ banketa na nakalatag sa palibid ng̃

Unibersidad ay nang̃aghihintùan ang mg̃a nag-aaral na nag-aantáy ng̃

pagpanaog ng̃ mg̃a propesor. Ang mg̃a nag-aaral ng̃ taóng paghahandâ

upáng mag-aral ng̃ _Derecho_, ikalimáng taón ng̃ _segunda enseñanza_,

at ng̃ paghahandâ upáng mag-aral ng̃ _Medicina_ ay nagkakahalobilo:

ang mg̃a hulíng tinuran ay madalîng mákilala dahil sa kaniláng

kagayakan at sa kaniláng kiyás na hindî nákikita sa ibá: ang marami

sa kanilá ay galing sa Ateneo Municipal at kapiling nilá ang makatàng

si Isagani na ipinakíkilala sa isáng kasama ang pang̃ang̃aninag

ng̃ liwanag. Sa isáng pulutóng ay nagtatalotalo, nagkakatwiranan,

bumabanggit ng̃ sinabi ng̃ propesor, ng̃ mg̃a nátatalâ sa aklát, ng̃

mg̃a _principios escolásticos_; sa ibáng pulutóng ay nagkukumpayan

ng̃ mg̃a aklát, sa pamagitan ng̃ mg̃a tungkód ay iginuguhit sa lupà

ang ibig ipakilala; sa dako pa roon ang nang̃alílibang namán sa

panonood sa mg̃a mapanatang tumutung̃o sa kalapít na simbahan, at

kung anó anó ang ibinubuhay dahil sa namamálas.

Isáng matandâng babai na akay ng̃ isáng dalaga ay papiláypiláy na

nagdádasal; nakatung̃óng lumalákad ang binibini, natatakót-takót,

nahihiyâng dumaan sa haráp ng̃ gayóng karaming tumíting̃ín; itinátaás

ng̃ matandâ ang kaniyáng saya na kulay kapé ng̃ mg̃a kakapatid ni

Sta. Rita, upang ipakita ang matatabâng paa at mg̃a medias na putî;

kinagagalitan ang kaniyáng kasama at tinitingnán ng̃ masamâng ting̃ín

ang mg̃a nanonood.

--¡Mg̃a _saragate_!--ang pang̃itng̃ít na bulóng--¡huwag mo siláng

tingnán, itung̃ó mo ang iyong ulo!

Ang lahát ay nápupuná, ang lahát ay nagiging sanhî ng̃ biruán at

buhaybuhay.

Minsan ay isáng mainam na _victoria_ na hihintô sa piling ng̃ pintùan

upang iwan doon ang isáng mag-aanak na mapanata; dadalaw sa Birhen

del Rosario sa kaniyáng pinilìng araw: ang mg̃a matá ng̃ nanonood ay

handâng lahát upang tanawín ang anyô at lakí ng̃ paa ng̃ mg̃a binibini

sa pag-ibís sa sasakyán: minsán ay isáng nag-aaral na lumálabás sa

pintúan na tagláy pá sa mukhâ ang pagkakapanalang̃in: dumaan sa

simbahan upang idalang̃in sa Birhen na mangyaring maliwanagan niyá

ang lisyón, upang tingnán kung nároroón ang kaniyáng nilalang̃it,

makipagsulyapan at tumung̃o sa páaralán na tagláy sa alaala ang mg̃a

matáng magiliw na iyon.

Ng̃unì’t námatyág sa mg̃a pulutóng ang galawan, isáng warìng

pagaantabáy, at si Isagani ay nápatigil at namutlâ. Isáng sasakyán

ang humintô sa pintùan: ang magkaparis na kabayong putî ay

kilaláng-kilalá. Yaon ang sasakyán ni Paulita Gómez na nakalundág na

agád sa lupà, na mabilís na warì’y ibon, na hindî binigyáng panahóng

mákita ng̃ mg̃a nanónoód ang kaniyáng paa. Sa isáng mainam na kilos

at isáng haplós ng̃ kamáy ay naayos ang mg̃a tupî ng̃ kaniyáng saya,

at sa isáng matuling sulyáp na warì’y hindî kinukusà ay nákita si

Isagani, bumatì’t ng̃umitî. Bumabâ namán si aling Victorina, tuming̃ín

ng̃ paimbabáw sa kanyáng salamin, nákita si Juanito Pelaez, ng̃umitî

at binatì itó ng̃ magiliw.

Si Isagani ay sumagót ng̃ batìng takót, na namumulá dahil sa lugód;

si Juanito ay nagpakayukôyukô, nag-alís ng̃ sombrero at ikinilos

ang mukhâ na kagaya ng̃ bantóg na kómiko at karikato Panza kung

tumatanggáp ng̃ pagakpakan.

--_¡Mecachis!_ ¡Kay gandáng dalaga!--ang bulalás ng̃ isá, na humandâ

sa pagyao--sabihin ninyó sa katedrátiko na akó’y malubhâ.

At si Tadeo, itó ang kaniyáng pang̃alan, ay pumasok sa simbahan

upang sundán ang dalaga.

Si Tadeo ay pumaparoon araw araw sa Unibersidad upang itanóng kung

may pasok at tuwî na’y nagtátaká kung bakit may pasok: mayroon siyáng

hinalàng may isáng _cuacha_ na panáy at walâng katapusán at ináantáy

niyáng dumatíng sa bawà’t sandalî. At bawà’t umaga, matapos na hindî

mangyari ang mungkahì niyáng magliwalíw, ay áalís na nagdádahiláng

may malakíng kagipitan, ó gágawin, ó sakít, sa sandalî pa namáng ang

kaniyáng mg̃a kasama ay papasok sa klase. Ng̃unì’t sa dî mabatíd na

kaparaanan ay nakalálampás si Tadeo sa mg̃a pagsusurì, ginigiliw ng̃

kaniyáng mg̃a propesor at náhaharáp sa isáng magandáng kinábukasan.

Samantala namán ay nagsísimulâ ang mg̃a kilusán at gumágaláw ang

mg̃a pulúpulutóng; pumanaog na sa klase ang propesor sa Písika at

Kímika.

Ang mg̃a nag-aaral, na warìng nawalán ng̃ pag-asa, ay pumasok sa loób

ng̃ páaralán na nang̃akabitíw ng̃ iláng bulalás sa dî kasiyahang

loób. Si Plácido Penitente ay nakisunód sa karamihan.

--¡Penitente, Penitente!--ang tawag sa kaniyáng palihím ng̃

isá--lumagdâ ka rito!

--At ¿anó iyán?

--Huwag mo nang tanung̃ín, lumagdâ ka!

Warìng náramdamán ni Plácido na may pumipirol sa kaniyáng taing̃a;

nasa sa alaala niyá ang kabuhayan ng̃ isáng kabisa sa kaniyáng

bayan, na dahil sa pagkakálagdâ sa isáng kasulatang hindî batíd ang

lamán, ay nábilanggông maláon at kauntî pang nápatapon. Upang huwág

niyáng malimot ang pangyayaring iyón ay pinirol siyá ng̃ malakás sa

taing̃a ng̃ isá niyáng amaín. At kailán mang nakakading̃íg siyá ng̃

salitàang ukol sa paglagdâ ay warìng náraramdamán niyá sa kaniyáng

taing̃a ang sakít na tinanggáp.

--Patawarin mo akó, kasama, ng̃unì’t hindî akó lumálagdâ sa anó man,

kailan pa ma’t hindî ko pa nauunawà.

--¡Napakahang̃ál mo! nakalagdâ na rito ang dalawáng _carabineros

celestiales_ ¿anó pa ang ikatatakot mo?

Ang pang̃alang _carabineros celestiales_ ay nakapagbíbigay tiwalà.

Yaón ay isáng banal na pulutóng na itinatag upang tumulong sa Dios

sa pakikibaka sa dilàng kasamâan, upang pigilin ang pagpasok ng̃

_contrabando herético_ sa talipapâ ng̃ bagong Siyon.

Lalagdâ na sana si Plácido upang matapos na lamang ang usap sapagkâ’t

nagmamadalî; ang kaniyáng mg̃a kasama ay nagdadasal na ng̃ _O Thoma_,

ng̃unì’t náramdamán niyá mandíng pinipigilan ng̃ kaniyáng amaín ang

kaniyáng taing̃a, kayâ’t nagsabing:

--¡Makatapos na ang klase! ibig ko munang mábasa.

--Napakahabà, ¿alám mo bá? ang bagay ay upang gumawâ ng̃ isáng

kahiling̃ang laban, sa tuwid na sabi, isáng tutol. ¿Alám mo bá?

Si Makaraig at ilán pang kasama ay humihing̃îng magbukás ng̃ isáng

akademia ng̃ wikàng kastilà, bagay na isáng malaking kaululán......

--¡Siyá, siyá! kasama, mamayâ na sapagkâ’t nang̃agsisimulâ na--ang

sabi ni Plácido na nagpupumiglás.

--¡Ng̃unì’t, hindî namán bumabasa ng̃ talàan ang inyong propesor!

--Oo, kung minsan ay bumabasa. ¡Mamayâ na! mamayâ na! At sakâ....

ayokong sumalung̃át kay Makaraig.

--Ng̃unì’t hindî namán pagsalung̃át, lamang ay......

Hindî na siyá náding̃íg ni Plácido, malayò na’t nagtutumulin sa

pagtung̃o sa klase. Nakáding̃íg ng̃ ibá’t ibáng _¡adsum! ¡adsum!_

¡putris, binabasa ang talàan!.... nagmadalî at dumatíng sa pintô

ng̃ nasa letrang Q pa namán.

--¡Tinamàan ng̃...!--ang bulóng na nápakagát labì.

Nag-alinlang̃an kung dapat ó hindî dapat pumasok; ang guhit ay

nakalagáy na at hindî na maaalís. Kayâ lamang dumádaló sa klase ay

hindî upang mag-aral kundî upang huwag lamang magkaróon ng̃ _guhit_;

walâng ginagawâ sa klase kundî pagsasabi ng̃ lisyong sinaulo, basahin

ang aklát at malaki na ang mang̃isang̃isáng tanóng na malabò,

malalim, nakalilitó, warì’y bugtóng; tunay ng̃â na dî nawawalâ

ang muntîng pag-aaral--ang dati rin--na ukol sa kapakumbabàan, sa

pagka-maalinsunod, sa paggalang sa mg̃a parì, at siyá, si Plácido,

ay mapakumbabâ, masunurin at magalang. Aalís na sana ng̃unì’t

naaalaalang nálalapít ang paglilitis at hindî pá siyá nátatanóng

ng̃ propesor at warìng hindî siyá napupuná; mabuting pagkakataón

iyón upang siyá’y mápuná at makilala. Ang mákilala ay katimbáng ng̃

pagkaraán ng̃ isáng taón, sa dahiláng kung walâng anomán ang magbigáy

ng̃ _suspenso_ sa isáng hindî kilala, ay kailang̃ang magkaróon ng̃

pusòng matigás upang huwag mabaklá sa pagkakita sa isáng binatà na

isinisisi sa araw-araw ang pagkaaksayá ng̃ isáng taón niyáng buhay.

Pumasok ng̃â si Plácido na hindî patiyád na gaya ng̃ dating ugalì

kundî pinatunóg pá ang kaniyáng mg̃a takón ng̃ sapatos. At ¡labis

na tinamó ang ninanasà! Tiningnán siyá ng̃ katedrátiko, ikinunót

ang noo at iginaláw ang ulo na warìng ang ibig sabihin, ay:

--¡Walâng galang, magbabayad ka rin sa akin!

XIII

ANG ARALÁN NG̃ PÍSIKA

Ang klase ay isáng look na higít ang kahabàan sa kaluwang̃an at may

malalakíng durung̃awáng may karali na pinapasukan ng̃ hang̃in at

liwanag. Sa hinabahabà ng̃ dingdíng na bató ay may tatlóng baitang

na bató na may takíp na dalíg, na punô ng̃ mg̃a nag-aaral na ang

pagkakahanay ay alinsunod sa unang letra ng̃ kaniláng pang̃alan; sa

ibayo ng̃ pasukán, sa ilalim ng̃ isáng larawan ni Santo Tomás de

Aquino, ay nálalagay ang luklukan ng̃ propesor, mataas at may dalawáng

hagdán sa magkabilâng panig. Liban sa isáng magandáng tablero na may

markong narra na hindî halos nagagamit, sapagkâ’t násusulat pa ang

_viva!_ na nákita roon sapol sa araw ng̃ pasukán, doon ay walâng

anománg kasangkapang matinô ó sirâ. Ang mg̃a dingdíng, na pinintahán

ng̃ putî at nátatanggól sa iláng dako ng̃ mg̃a lariong may sarìsarìng

kulay upang maiwasan ang mg̃a pagkakakiskís, ay buhad na buhad; ni

isáng guhit, ni isáng inukit, ni bahagyâng kasangkapan na ukol sa

Písika! Ang mg̃a nag-aaral ay hindî nang̃ang̃ailang̃an ng̃ higít pá sa

roon, walâng nagháhanáp ng̃ pagtuturò sa pamamag-itan ng̃ pagsasanay

sa isáng karunung̃ang lubhâng ukol sa kasanayán; mahabàng panahón

nang gayón ang pagtuturò at hindî naguló ang Pilipinas, kundî patuloy

pá rin ng̃âng gaya ng̃ dati. Maminsan minsan ay bumábabâng buhat sa

lang̃it ang isáng kasangkapan na ipinakikitang malayò sa nag-aaral,

gaya ng̃ pagpapakita ng̃ Santísimo sa mg̃a mapanambáng nang̃akaluhód,

tingnán mo akó ng̃unì’t huwag salang̃ín. Panapanahón, pag nagkakaroon

ng̃ nagtuturòng may magandáng loób, ay nagtatakdâ ng̃ isáng araw sa

loób ng̃ taón upang dalawin ang makababalagháng Gabinete at hang̃àan

mulâ sa labás ang mg̃a kasangkapang dî maturan ang kabuluhán, na

nang̃akalagáy sa loób ng̃ mg̃a kinalalagyán; walâng makadadaíng;

ng̃ araw na iyón ay nakakita ng̃ maraming tansô, maraming bubog,

maraming tubo, bilog, gulóng, kampanà, at ibp.; at hindî na hihigít

pa roón ang pagtatanyág, ni hindî naguguló ang Pilipinas. Sa isáng

dako namán ay alám ng̃ mg̃a nag-aaral na ang mg̃a kasangkapang iyón

ay hindî binilí dahil sa kanilá ¡hindî hang̃ál ang mg̃a prayle!

Ang Gabineteng iyón ay ginawâ upang ipakita sa mg̃a taga ibáng lupà

at sa mg̃a matataás na kawaníng nanggagaling sa España, upang sa

pagkakita noón ay igaláw ang ulo na may kasiyaháng loób, samantalang

ang umaabay sa kanilá’y ng̃uming̃itîng ang ibig sabihin warì’y:

--¡Eh! Inakalà ninyóng ang mátatagpûan ay mg̃a parìng hulí sa

kapanahunan? Kamí ay kapantáy ng̃ mg̃a kasalukuyan; mayroón kamíng

isáng Gabinete!

At isusulat pagkatapos ng̃ mg̃a dayuhan at mg̃a matataás na kawaní,

na pinasalubung̃an ng̃ malugód na pagtanggáp, sa kaniláng _mg̃a

paglalakbáy ó mg̃a tala, na_: _Ang Real y Pontificia Universidad ñg

Sto. Tomás sa Maynila, na pinamamahalaan ñg bihasang orden dominikana,

ay may isáng mainam na Gabinete ñg Písika na ukol sa ikatututo ñg

kabataan... Sa taóntaón ay may dalawáng daa’t limang pu ang nag-aaral

ñg tinurang asignatura, at marahil dalá ñg katamaran, ñg pagwawalang

bahala, sa kauntian ñg kaya ñg indio ó ibá pang sanhing likás sa

kanilá ó bagay na di mawatasan.... hanggáng sa ñgayón ay hindi pa

sumisipót ang isáng kahi’t munti man lamang, na Lavoisier, isáng

Secchi, ni isáng Tyndall, na lahing malayong pilipino._

Datapwâ’y upang mapagkilala ang katotohanan ay sasabihin namin, na

sa Gabineteng itó nag-aaral ang tatló ó apat na pûng pumapasok sa

_ampliación_ sa ilalim ng̃ pamamahalà ng̃ isáng nagtuturòng gumáganáp

namán ng̃ mabuti sa kanyáng tungkulin; ng̃unì’t sa dahiláng ang

lalòng marami sa mg̃a nag-aaral ay galing sa Ateneo Municipal na ang

pagtuturò doon ay sa pagsasanay sa loób ng̃ Gabinete, ay walâ ring

malakíng kabuluhán ang gayóng pangyayari na dî gaya nang kung ang

makasamantalá noon ay ang dalawáng daa’t limang pûng nagbabayad ng̃

kaniláng _matrícula_, bumibilí ng̃ aklát, nang̃ag-aaral at gumugugol

ng̃ isáng taón at walâng namumuang̃an pagkatapos. Ang nangyayari,

liban sa isáng _kapista_ ó utusán na nagíng bantáy ng̃ mahabàng

panahón sa museo, kailán man ay walâng nábalitàng may nápalâ sa mg̃a

isinaulong lisyón na pinagkakahirapan muna bago nátutuhan.

Ng̃unì’t balikán natin ang klase.

Ang katedrátiko ay isáng dominikong batà na tumungkól ng̃ lubhâng

mahigpít at mabantóg sa kaniyang pagtuturò sa iláng kátedra sa

paaralang San Juan de Letrán. Bantóg siyá sa pagkamabuting manalitâ’t

mabuting pilósopo at isá sa mg̃a may mainam na maaasahan sa loob ng̃

kaniyáng pangkátin. Ang mg̃a matatandâ’y may pagting̃ín sa kaniyá at

kinaiinggitán siyá ng̃ mg̃a batà, sapagkâ’t silá man ay mayroon ding

pangkátpangkát. Yaón ang pang̃atlóng taón na ng̃ kaniyang pagtuturò

at kahì’t ng̃ taóng iyón lamang siyá magtuturò ng̃ Písika at Kímika,

ay kinikilala na siyáng marunong, hindî lamang ng̃ mg̃a nag-aaral,

kundî sampû ng̃ mg̃a kagaya niyang palipatlipat na mg̃a propesor. Si

P. Millon ay hindî kabilang ng̃ karamihang sa taóntaón ay palipatlipat

ng̃ kátedra upang magkaroón ng̃ kauntîng pagkabatíd sa karunung̃an,

nag-aaral sa gitnâ ng̃ ibáng nag-aaral, na walâng pagkakaibá kundî

ang pangyayaring íisáng bagay lamang ang pinag-aaralan, tumátanong

at hindî tinátanong, may mahigít na pagkabatíd ng̃ wikàng kastilà at

hindî nililitis pagkatapos ng̃ taón. Hinahalungkát ni P. Millon ang

karunung̃an, kilalá niyá ang Písika ni Aristóteles at ang kay P. Amat;

maing̃at niyang binabasa ang _Ramos_ at maminsanminsán ay tumutungháy

sa _Ganot_. Gayón man ay iginágalaw kung minsán ang ulo na warì’y

nag-aalinlang̃an, máng̃ing̃itî at búbulong ng̃: _transeat_. Tungkol

sa Kímika, ay inaakalàng mayroon siyang dî karaniwang kabatirán sapol

noong, sa pag-alinsunod sa isáng banggít ni Sto. Tomás, na ang tubig

ay isáng halò, ay maliwanag niyang pinatunayan na ang taga lang̃it

na doctor ay nagpáuna ng̃ malakí sa mg̃a Berzelius, Gay Lussac,

Bunsen at ibá pang _materialista_, na pawang may muntî ó malaking

kahambugán. Datapwâ’t kahì’t na nagíng propesor sa _Geografía_ ay

mayroon siyáng mg̃a iláng pag-aalinlang̃an tungkol sa kabilugan ng̃

mundó at gumagamit ng̃ may makakahulugáng ng̃itî pagsasalitâ ng̃

pag-ikit at pagligid sa araw, at binábanggít yaóng:

  Ang sa bitûing pagbubulaa’y

  Isáng pagbubulaang mainam......

Ng̃umíng̃itîng may pakahulugán sa haráp ng̃ iláng paghahakà tungkol

sa písika at inaakalàng hibáng, kundî mán bang̃áw, ang hesuitang

si Secchi, na umanó’y ang pagputol nitó ng̃ pariparisukát sa ostia

ay anák ng̃ pagkaguló sa astronomía, at dahil doón, ang sabi’y

pinagbawalang magmisa; marami ang nakápuna sa kaniyá ng̃ tila

pagkamuhî sa bagay na itinuturò; ng̃unì’t ang mg̃a kapintasang

itó’y maliliít na bagay, mg̃a himaling sa paraán ng̃ pag-aaral at

pananampalataya, at madalîng malilinawan, hindî lamang sa dahiláng ang

karunung̃an sa písika ay lubós na galing sa kasanayán, sa kábabatyág

at panghihinuha, samantalang siyá’y malakás sa pilosopía, lubós

na ukol sa paghuhulòhulò, sa palagáy at kurò, hindî, sa dahiláng

siya’y mabuting dominiko, na magiliw sa karang̃alan ng̃ kaniyáng

kapisanan, ay hindî mangyayaring malugód sa isáng katarung̃ang hindî

ikinábantog ng̃ isá man sa kaniyáng mg̃a kapatíd--siyá na ang unang

hindî naniniwalà sa kímika ni Sto. Tomás--ng̃unì’t ikinadadakilà

ng̃ ibáng Samaháng kalaban, sabihin na nating katunggalî nilá.

Itó ang propesor ng̃ umagang iyon, na matapos mabasa ang talàan, ay

ipinauulit sa mg̃a tinuturùan ang mg̃a isinaulong lisyón na walâng

labis walâng kulang. Ang mg̃a ponógrapo ay umalinsunod, ang ilán

ay mabuti, ang ibá’y masamâ, ang ibá’y pautal-utál, nag-aanasan.

Ang makapagturing ng̃ walâng malî ay nagtátamó ng̃ isáng _mabuting

guhit_ at _masamang guhit_ ang magkámalî ng̃ higít sa makáitló.

Ang isáng batàng matabâ, na mukhâng nag-aantók at ang mg̃a buhók

ay nang̃agtuwíd at matitigás na warì’y balahibo ng̃ isáng sepilyo,

ay naghikáb ng̃ makalinsád-sihang at nag-inát na iniunat ang mg̃a

kamáy na warì’y nakahigâ pá sa baníg. Nakita ng̃ katedrátiko at

pinag-isipang gulatin......

--¡Oy! ikáw, matutulugín, abá! _cosa?_ _Perezoso también_, siguro

hindî ka marunong ng̃ lisyón, ha?

Hindî lamang hindî pinúpupô ni P. Millón ang lahát ng̃ nag-aaral,

gaya ng̃ sino mang mabuting prayle, kundî kinákausap pa silá ng̃

wikàng tindá, bagay na nátutuhan sa katedrátiko sa Cánones. Kung

sa gayóng pananalitâ ay inakalà ng̃ Reberendo ang kutyâin ang mg̃a

nag-aaral ó ang mg̃a banál na takdâ ng̃ mg̃a _concilio_, ay bagay

na hindî pa napasisiyahán, kahì’t pinagtalunan na ng̃ mahabà.