Ang "Filibusterismo" (part 2)

chapter 5

Ang pagkakatukoy ay hindî ikinamuhî ng̃ mg̃a nag-aaral kundî

ikinagalák pa at marami ang nang̃agtawanan; yaón ay nangyayari sa

araw araw. Gayón mán ay hindî nátawá ang matabâ; biglâng tumindíg,

kinuskós ang mg̃a matá, at warìng mákina ng̃ bapor ang nagpagaláw

sa ponógrapo at sinimulán ang pagsasabi ng̃:

--“Tinatawag na salamín ang lahát ng̃ pamukhâng binuli at nálalaan

upang malarawan sa kaniyá, dahil sa tamà ng̃ liwanag, ang mg̃a larawan

ng̃ bagay na ilapít sa tinurang pamukhâ; dahil sa mg̃a bagay bagay

na bumúbuô ng̃ mg̃a pamukhâng itó ay binabahagi sa salamíng _metal_

at salamíng bubog......”

--¡Hintáy, hintáy, hintáy!--ang biglâng pigil ng̃ katedrátiko--Jesús

para kang pagupak! Tayo’y nasa salitàang ang mg̃a salamín ay

binabahagi sa mg̃a salamíng _metal_ at salamíng bubog ¿ha? At kung

bigyán kitá ng̃ isáng kahoy, ang kamagóng sa halimbawà, na lininis

na mabuti at hinibùan, ó kaputol na marmol na maitím na pinakabuli,

isáng balok na asabatse na másisinagán ng̃ larawan ng̃ mg̃a bagay na

ilagáy sa haráp ¿saang bahagi mo ilálahók ang mg̃a salamíng iyán?

Ang tinanóng, sa dahiláng hindî maalaman ang isásagot ó kayâ’y sa

dahiláng hindî nalinawan ang katanung̃an, ay tumangkâng makalusót sa

pagpapakilalang alám niyá ang lisyón, kayâ’t nagpatuloy na warì’y

bahâ:

--“Ang mg̃a una ay binúbuô ng̃ tansô ó pagkakahalòhalò ng̃ ibá’t

ibáng metal at ang pang̃alawá ay binúbuô ng̃ isáng lapád na bubog

na ang dalawáng mukhâ’y kapwâ kininis at ang isá rito’y may pahid

na tinggáng putî.”

--¡Tum, tum, tum! hindî iyán; _dóminus vobiscum_ ang sinasabi ko sa

iyó at ang isinásagót mo sa akin ay _requiescat in pace_!

At inulit sa wikàng tindâ, ng̃ mabaít na katedrátiko, ang katanung̃an

na linahukán sa bawà’t sandalî ng̃ mg̃a _cosa_ at _abá_.

Hindî makaiwas sa kagipitan ang kaawàawàng binatà: nag-aalinlang̃an

sa kung nárarapat niyáng ihalò ang kamagóng sa mg̃a metal, ang marmol

sa mg̃a bubog at ang asabatse ay iwan sa alang̃anin, hanggáng sa ang

kalapít niyáng si Juanito Pelaez ay bumulóng sa kaniyá ng̃ lihim na:

--Ang salamíng kamagóng ay kasama ng̃ mg̃a salamíng kahoy!

Inulit ng̃ litó nating binatà ang kaniyáng náding̃íg, kayâ’t nag-ihít

sa kátatawa ang kalahatì ng̃ klase.

--¡Ikáw ang mabuting kamagóng!--ang sabi ng̃ katedrátiko na

napilitang tumawa--Tingnán natin kung alín ang tatawagin nating

salamín: ang pamukhâ, _per se, in quantum est superficies_, ó

ang katawáng bumubuô ng̃ ibabaw na itó ó kayâ’y ang bagay na

kinapapatung̃an ng̃ pamukhâng itó ang pinagbuhatang bagay, na náiba

dahil sa pagkakabago sa kaniyá ng̃ tinatawag na pamukhâ, sapagkâ’t

maliwanag na, sa dahiláng ang pamukhâ ay kabaguhan ng̃ mg̃a katawán,

ay hindî mangyayaring mawalán ng̃ kabagayán. Tingnán natin ¿anó ang

sabi mo?

¿Akó? ¡walâ! ang isásagót sana ng̃ kahabághabág na hindî na maalaman

kung anó ang pinagsasalitàan dahil sa karamihan ng̃ mg̃a pamukhâ at

mg̃a pagbabagong bumabayóng masakít sa kaniyáng taing̃a; ng̃unì’t

nakapigil sa kaniyá ang udyók ng̃ kahihiyán, kayâ’t balót kahapisan

at pinapawisan na, noong inulit ng̃ marahan:

--“Tinatawag na salamín ang lahát ng̃ pamukhâ na binuli....”

--_Ergo, per te_, ang salamín ay ang ibabaw,--ang dukit ng̃

katedrátiko.--Kung gayón ay linawin mo sa akin ang ganitóng bagay.

Kung ang pamukhâ ay siyáng salamín, ay ibá sa kabagayán ng̃ salamín

ang ano mang nálalagáy sa líkurán, sa dahiláng ang nasa likód ay hindî

makapagbabago sa nasa sa harapán, _id est_, ng̃ ibabaw, _quæ super

faciem est, quia vocatur superficies facies ea quæ supra videtur_;

pinaayunan mo ó hindî?

Lalò pang nanindíg ang buhók ng̃ kaawàawàng binatà, na warì pinakilos

ng̃ isáng malakás na galáw.

--¿Pinaayunan mo ó hindî?

--Kahì’t na anó, ang ibigin pô ninyó, Padre, ang inaakalà niyang

isagót, ng̃unì’t hindî makapang̃ahás na turan ang gayón, dahil sa

natatakot siyang mang̃agtawanan. Yaon ang matatawag na kagipitan at

kailan pa man ay hindî pa siyá nápapasok sa gayóng kahigpít. May-roon

siyang muntîng gunitâ na hindî mapapaayunan ang kahì’t nápakaliít

na bagay sa mg̃a prayle, na hindî nilá pinalalabasán ng̃ lahát ng̃

pangyayari at kapakinabang̃áng mahahakà, kundî’y magsabi na ang

kaniláng mg̃a lupaíng arì at mg̃a kurato. Kayâ’t ang iniuudyók ng̃

kaniyáng anghel na tagá pag-adyá ay ipagkaít ng̃ boong tibay ng̃

kaluluwá at katigasán ng̃ kaniyáng buhók ang ano máng bagay, at

handâ nang bumitíw ng̃ isang matindíng _¡nego!_, sa dahiláng ang

hindî umaamin ng̃ anoman ay walâng tinatanggáp, ang sabi sa kaniyá

ng̃ isáng kawaní sa hukuman; datapwâ’y ang masamâng ugalìng hindî

nakiking̃íg sa udyók ng̃ sariling budhî, ang dî pananalig sa mg̃a

taong nakaáalám ng̃ kautusán at ang paghanap ng̃ abuloy sa ibá,

gayóng sukat na ang kaniyáng sarili, ay siyang sa kaniyá’y sumirà.

Hinuhudyatán siyáng umayon ng̃ mg̃a kasama, lalò na si Juanito

Pelaez, at sa pagpapadalá sa masamâ niyáng kapalaran, ay bumitíw ng̃

isáng _umaayon po akó, Padre_ na ang boses ay malamlám na warìng

ang tinuran ay _In manus tuas commendo spiritum meum_.

--_Concedo antecedentum_--ang ulit ng̃ nagtuturò na ng̃umitî ng̃

may kahulugán--_ergo_, maaarìng kayurin ko ang tinggáng putî ng̃

isáng salamíng bubog, palitán ng̃ kaputol na bibingka at mayroon

din tayong salamín, ¿ha? ¿Anó, magkakaroon tayo?

Ang binatà’y tuming̃ín sa mg̃a nagsusuplóng sa kaniyá, ng̃unì’t nang

mákitang silá’y pawàng gulilát din at hindî maalaman ang turan, ay

nálarawan sa kaniyáng mukhâ ang mapaít na pagsisisi. _Deus meus,

Deus meus, quare dereliquiste me_, ang ipinahahayag ng̃ kaniyáng

hapís na paning̃ín samantalang ang kaniyáng mg̃a labì’y bumibigkás

ng̃ _¡linintikán!_ Walâng nangyari sa kaniyáng káuubó, binatak ang

petsera ng̃ kaniyáng barò, itatayô ang isáng paa, pagkatapos ay ang

isá namán, walâng mátagpông kalinawan.

--Siya, ¿may anó tayo?--ang ulit ng̃ nagtuturò na nagtátalík sa

bung̃a ng̃ kaniyáng tinuran.

--_¡Ang bibingka!_--ang bulong ni Juanito Pelaez--_¡ang bibingka!_

--¡Tumigil ka, hang̃al!--ang sigáw na tulóy ng̃ dî magkangtututong

binatà na ibig ng̃ maiwasan ang kagipitan sa paraang mang-away.

--¡Tingnán natin, Juanito, kung mapaliwanagan mo ang bagay na

itó!--ang tanóng ng̃ katedrátiko kay Pelaez.

Si Pelaez, na isá sa mg̃a kinagigiliwan niyá, ay dahandahang tumindíg,

ng̃unì’t sinikó muna si Plácido Penitente na siyáng sumúsunod sa

lagáy sa talàan. Ang ibig sabihin ng̃ pag-sikó ay:

--¡Huwag kang máliling̃át at tambisán mo akó!

--¡_Nego consecuentiam_, Padre!--ang sagót na walâng kagatol-gatól.

--¡Ahá, kung gayó’y _probo consecuentiam_! _Per te_, ang makintáb

na ibabaw ay siyáng tunay na salamín.

--_¡Nego suppositum!_--ang putol ni Juanito ng̃ mâramdamáng binabatak

siyá ni Plácido sa amerikana.

--¿Papaano? _Per te_......

--_¡Nego!_

--_Ergo_ ¿inakalà mo na ang nasa likurán ay nagiging sanhî ng̃ nasa

haráp?

--_¡Nego!_--ang sìgaw na lalò pang malakás, dahil sa pagkakáramdám

ng̃ isá pang batak sa kaniyáng amerikana.

Si Juanito, ó lalóng tumpák si Plácido, na siyáng tumátambís, ay

hindî nakahahalatâng ang ginagamit niyáng kaparaanan ay ang sa insík:

huwág tumanggáp ng̃ isá mang dayuhan upang huwag siyang masalakay.

--¿Papaano ba tayo?--ang tanóng ng̃ nagtuturô na may kaontîng

kalituhán at dî mápalagáy, na tinitingnán ang ayaw magparaang

nag-aaral--¿nagbíbigay sanhî ó hindî sa harapán ang bágay na nasa

likurán?

Sa tiyák na katanung̃ang itó, na maliwanag, na warì’y _ultimatum_, ay

hindî maalaman ni Juanito ang isagót at walâ namáng iudyók sa kaniyá

ang kaniyáng amerikana. Walâng mápalâ sa káhuhudyát kay Plácido;

si Plácido ay alinlang̃an. Sinamantalá ni Juanito ang sandalíng

pagkakáting̃ín ng̃ katedrátiko sa isáng nag-aaral, na palihím na

inalís sa paa ang mahigpít na sapíng suot, at niyapakang malakás si

Plácido na sabáy ang sabing:

--¡Tambisán mo akó, sulong, tambisán mo akó!

--_Distingo_.... ¡Aray! ¡nápakahayop ka!--ang sigáw na hindì kinukusà

ni Plácido na tinitingnáng pagalít si Juanito, samantalang hinihipò

ang kaniyáng sapatos na tsarol.

Náding̃íg ng̃ parì ang sigáw, nakita silá’t nahulàan ang nangyayari.

--¡Oy, ikáw, _espíritu sastre_!--ang sabi--hindî ikáw ang tínátanóng

ko, ng̃unì’t yayamang ginawâ mo ang magligtás sa ibá, ay tingnán

natin, iligtás mo ang katawán mo, _salva te ipsum_, at paliwanagan

mo sa akin ang likwád.

Magalák na umupô si Juanito at katunayan ng̃ kaniyáng utang na loob

ay pinanglawitán ng̃ dilà ang tumatambís sa kaniyá. Samantala namáng

itó, namumulá dahil sa kahihiyán, ay tumindíg at bumulóng ng̃ dî

malinawang mg̃a dahilán.

Tinaya siyáng sandalî ni P. Millón, kagaya ng̃ lumálasap sa ting̃ín

ng̃ isáng kakanín. ¡Kay inam marahil ng̃ pang̃ayumpapàin at ilagáy sa

kahihiyán ang binatàng iyóng magara, kailán ma’y mainam ang bihis,

taás ang ulo at aliwalas ang paning̃ín! Isá ring kaawâáng gawâ ang

gayón; kayâ’t ipinatuloy ng̃ boong pusò ng̃ nagtuturò ang gawâin,

na maliwanag na inulit ang katanung̃an:

--Sinasabi ng̃ aklát na ang mg̃a salamíng metal ay binubuô ng̃ tansô

ó pagkakahalò ng̃ ibá’t ibáng metal totoo ó hindî?

--Sinasabi ng̃ aklát, Padre......

--_Liber dixit ergo ita est_; hindî mo nasà ang dumunong pá kay sa

aklát....--At pagkatapos ay idinugtóng, na, ang mg̃a salamíng bubog

ay binúbuô ng̃ isáng palás na bubog, na ang dalawá niyang mukhâ ay

kininis at ang isá sa kanilá ay may pahid na ginilong na tinggâng

putî,--_¡nota bene!_ isáng ginilong na tinggâng putî. ¿Tunay ba itó?

--Kung sinasabi ng̃ aklát, Padre......

--¿Ang tinggâng putî ay metal?

--Tila pô, Padre; sinasabi ng̃ aklát......

--Metal ng̃â, metal ng̃â, at ang ibig sabihin ng̃ salitâng ginilong

ay ang pagkakahalò niya sa asoge na isá ding metal. _Ergo_ ang isáng

salamíng bubog ay isáng salamíng metal; _ergo_ ang mg̃a pagkakabahagi

ay hindî maliwanag, _ergo_ ang pagiibáibá ay masamâ, _ergo_....

¿Papaano ang pagpapaliwanag mo, _espíritu sastre_?

At tinindihán ang mg̃a _ergo_ at ang mg̃a _mo_ ng̃ boong diín at

ikinindát ang matá na warìng ang ibig sabihin, ay: ¡lutô ka na!

--Itóng.... ang ibig sabihin ay itóng....--ang bulóng ni Plácido.

--Kung gayón ay hindî mo nawatasan ang lisyón, budhîng abâ, na walâng

namumuwang̃an ay sumúsulsól sa kapwà.

Ang boông klase ay hindî nagdamdám sa gayón, inarì pang mainam ng̃

marami ang pagkakátulâ, kayâ’t nang̃agtawanan. Kinagát ni Plácido

ang kaniyáng mg̃a lábì.

--¿Anó ang pang̃alan mo?--ang tanóng ng̃ parì.

Matigás na sumagót si Plácido.

--¡Ahá! Plácido Penitente, mukhâ ka pang Plácido Soplón ó Soplado.

Ng̃unì’t bibigyán kitá ng̃ _penitencia_ dahil sa iyong mg̃a

_sopladuría_.

At siyáng siya sa kaniyáng mg̃a pasalisalikwát na pananalitâ, ay

ipinag-utos kay Plácido na sabihin ang lisyón. Sa kalagayang yaón

ng̃ binatà ay nagkaroón ng̃ mahigít na tatlóng malî. Nang makita ang

gayón ng̃ parìng nagtuturò ay itinang̃ôtang̃ô ang ulo, binuksáng dahan

dahan ang talàan at banayad na banayad na tinunghán, samantalang

binabanggít na marahan ang mg̃a pang̃alan.

--Palencia.... Palomo.... Pang̃aniban.... Pedraza.... Pelado....

Penitente, ¡ahá! Plácido Penitente, labíng limáng araw na kusàng

pagkukulang sa pagpasok.

Si Plácido ay umunat:

--¿Labíng limáng pagkukulang, Padre?

--Labíng limáng kusàng pagkukulang sa pagpasok--ang patuloy ng̃

nagtuturò--Kung gayó’y isá na lamang ang kulang upang maalís sa

talàan.

--¿Labíng limáng pagkukulang, labíng limá?--ang ulit ni Plácido na

nagugulumihanan--makaapat pa lamang akóng nagkukulang at kung bagá

mán ay ng̃ayón ang ikalimá.

--_¡Husito, husito, señolía!_--ang sagót ng̃ parì, na minasdán ang

binatà sa ibabaw ng̃ kaniyáng salamíng may kulob na gintô.--Kiníkilala

mong nagkulang ka ng̃ makálima, at ang Dios lamang ang nakababatíd

kung hindî ka nagkulang ng̃ higít pa sa roon! _Atqui_ sa dahiláng

bihirà kong basahin ang talàan at sa bawà’t pagkahuli ko sa isá ay

nilalagyán ko ng̃ limáng guhit, _ergo_ ¿ilán ang makálimang limá?

¡Nakalimot ka na marahil ng̃ multiplicar! ¿Makálimang limá ay ilán?

--Dalawáng pû’t limá.

--_¡Husito husito!_ Sa gayón ay nakalamáng ka pa ng̃ sampû sapagkâ’t

makáitlo lamang kitáng náhuli sa pagkukulang.... ¡Uy! kung náhuli

kita sa lahát ng̃ pagkukulang mo, a.... At ¿ilán ang makáitlóng limá?

--Labíng limá......

--Labíng limá, _parejo camarón con cangrejo_!--ang tapos ng̃ nagtuturò

na itinupî ang talàan--pag nagkábisô ka pang minsán ay, sulong!

_¡apuera de la fuerta!_ ¡Ah! at ng̃ayón ay isáng pagkukulang sa

lisyón sa araw araw.

At mulîng binuksán ang talàan, hinanap ang pang̃alan at linagyán

ng̃ isáng muntîng guhit.

--¡Siyá, isáng muntîng guhit!--ang sabi--pagkâ’t walâ ka pá ni isá

man lamang!

--Ng̃unì’t Padre--ang sabi ni Plácido na nagpipigil pá--kung lalagyán

po ninyó akó ng̃ pagkukulang sa lisyón, Padre, ay dapat pô namán,

Padre, na alisín ninyó ang pagkukulang ko sa pagpasok na inilagáy

ninyó ng̃ayón sa akin.

Ang parì ay hindî sumagót; inilagáy munang dahandahan ang pagkukulang,

tiningnáng ikiniling ang ulo--marahil ay mainam ang pagkakaayos ng̃

guhit--tiniklóp ang talàan at pagkatapos ay pakutyâng tumanóng:

--¡Abá! at ¿bakit _ñol_?

--Sapagkâ’t hindî malilirip, Padre, na ang isáng tawo’y magkulang sa

pagpasok at makapagbigáy ng̃ lisyón.... ang sabi pô ninyó, Padre,

ay, ang naroon at ang walâ......

--¡Nakú! metápisiko pá, ¡walâ pa lamang sa panahón! Hindî malilirip,

ha? _Sed patet experientia_ at _contra experientiam negantem,

fusílibus est arguendum_, alám mo? At hindî mo malirip, pilósopo, na

mangyayaring magkásabáy na magkulang sa pagpasok at hindî mátuto ng̃

lisyón? ¿Dî yatà’t ang hindî pagpasok ay katuturán na ng̃ karunung̃an?

¿Anó ang sasabihin mo pilosopastro?

Ang hulíng binyág na itó’y siyang nagíng paták na nakapagpaapaw sa

sisidlán. Si Plácido, na kinikilalang pilósopo ng̃ kaniyáng mg̃a

kaibigan, ay naubusan ng̃ pagtitiís, inihagis ang aklát, tumindìg

at hinaráp ang parìng nagtuturò:

--¡Sukat na, Padre, sukat na! Maaarì pong lagyán ninyó akó ng̃ mg̃a

pagkukulang na ibig ninyóng ilagáy, ng̃unì’t walâ pô kayóng karapatáng

lumait sa akin. Maiwan kayó sa inyóng klase, sapagkâ’t hindî na akó

makapagtitiís pá.

At umalís na ng̃ walâng paalam.

Ang boông paaralán ay nasindák: ang gayóng pagpapakilala ng̃

karang̃alan ay hindî pa halos nákikita: ¿sino ang makaákalà na si

Plácido Penitente....? Ang parìng nagtuturò, na nabiglâ, ay nápakagát

labì at minasdán siyá sa pag-alís na itinátang̃ô ang ulo na may

pagbabalà. Ang boses ay nang̃ing̃iníg na sinimulán ang sermón na ang

salaysayin ay ang dati rin, kahi’t lalòng malakás at lalòng mapusók

ang pang̃ung̃usap. Tinukoy ang nagsisimulâng pagmamataás, ang dî

pagling̃ap ng̃ utang na loob sapol pagkatao, ang kapalalùan, ang

dî paggaláng sa mg̃a nakatataas, ang kapalalùang iniuudyók sa mg̃a

binatà ng̃ sitán ng̃ kadilimán, ang kakulang̃án sa pinag-aralan, ang

kadahupán at ibp. Matapos iyon ay tumulóy namán sa pagpaparunggít at

pagkutyâ sa hang̃ád ng̃ iláng _sopladillo_ na magturò pá sa kaniláng

mg̃a gurô at magtátayô ng̃ isáng akademia na ukol sa pagtuturò ng̃

wikàng kastilà.

--¡Ha, ha!--aniyá--iyáng mg̃a kamakalawá lamang ay babahagyáng

makabigkás ng̃ _si, Padre, no, Padre_ ¿ay ibig páng lumalò sa mg̃a

inubanan na sa pagtuturò? Ang sadyâng ibig matuto ay natututo mayroon

man ó walâng mg̃a akademia! ¡Marahil iyán, iyáng kaáalis pa lamang,

ay isá sa mg̃a may panukalà! ¡Kay inam ng̃ kalalabasán ng̃ wikàng

kastilà sa mg̃a ganyáng tagapagtanggól! ¿Saáng kayó kukuha ng̃

panahóng ipaparoon sa Akademia sa halos kinákapós kayó sa ikagáganap

sa kailang̃an ng̃ klase? Ibig naming matuto kayó ng̃ wikàng kastilà

at masalitâ ninyóng mabuti upang huwág ninyóng siràin ang aming

taing̃a sa inyóng mg̃a gawî at inyóng mg̃a pe, ng̃unì’t una muna

ang katungkulan bago ang pagdadasál; tumupád muna kayó sa inyóng

pag-aaral at sakâ kayó mag-aral ng̃ wikàng kastilà at pumasok pa

kayóng mánunulat kung ibig ninyó.