Ang "Filibusterismo" (part 2)

chapter 6

At nagpatuloy sa gayóng kásasalitâ hangáng sa tumugtóg ang kampana

at natapos ang klase, at ang dalawáng daan at tatlóng pû’t apat na

nag-aaral, matapos makapagdasál, ay umalìs na walâ ring namumuwang̃áng

kagaya ng̃ pumasok, ng̃unì’t nang̃agsihing̃áng warì’y naalisán ng̃

isáng malakíng pataw sa katawán. Ang bawà’t isá sa mg̃a binatà’y

nawalán ng̃ isáng oras pa sa kaniyáng pamumuhay at kasabáy noón ang

isáng bahagì ng̃ karang̃alan at pagpapahalagá sa sarili, ng̃unì’t

sa isáng dako namán ay nararagdagán ang panghihinà ng̃ loob, ang

dî pagkagiliw sa pag-aaral at ang mg̃a pagdaramdám ng̃ mg̃a pusò.

¡Matapos itó’y hing̃án silá ng̃ karunung̃an, karang̃alan, pagkilala

ng̃ utang na loob!

--_¡De nobis post hæc, tristis sententia fertur!_

At gaya rin ng̃ dalawáng daa’t tatlóng pû’t apat na itó’y dinaán ang

mg̃a oras ng̃ kaniláng klase ng̃ libo at libong nag-aral na náuna

sa kanilá, at, kung hindî maaayos ang mg̃a bagaybagay, ay dáraan

ding gayón ang mg̃a súsunod at magiging mg̃a bating̃ól, at ang

karang̃alang sinugatan at ang sigabóng ligáw ng̃ kabatàan ay magiging

pagtataním at katamaran, na gaya ng̃ mg̃a alon, na nagiging maputik

sa iláng poók ng̃ dalampasigan, na sa pagsusunuran ay lalò’t lalò

pang lumalapad ang naiiwanan ng̃ yagít. Datapwâ’y, Yaóng mulâ sa

walâng katapusan ay nakakikita sa mg̃a ibubung̃a ng̃ isáng kagagawán

na nakakalás na warì’y sinulid, Yaóng tumitimbang ng̃ mg̃a sandalî

at nagtakdâ sa kaniyáng mg̃a nilaláng na ang unang batás ay ang

paghanap ng̃ ikasusulong at ng̃ kawastûán, Yaóng, kung tapát, ay

híhing̃î ng̃ pagtutuús sa dapat hing̃án, ng̃ dahil sa mg̃a yutàyutàng

pag-iisip na pinalabò at binulag, ng̃ dahil sa karang̃alang pinawì

sa yutàyutàng tao at ng̃ dahil sa dî mabilang na panahóng lumipas

at gawâng nawalân ng̃ kabuluhán! At kung ang mg̃a turò sa Ebanhelio

ay may tining na katotohanan, ay mananagót dín ang mg̃a yutàyutàng

hindî nang̃atutong itagò ang liwanag ng̃ kaniyáng pag-iisip at ang

karang̃alan ng̃ kaniyáng budhî, gaya rin namán ng̃ pag-uusisà ng̃

pang̃inoon sa alipin nang salapîng ipinanakaw niyá dahil sa karuwagan!

XIV

ISÁNG TAHANAN NANG MANG̃A NAG-AARAL

Lubhâng karapatdapat dalawin ang bahay na tinitirahán ni Makaraig.

Malakí, maluwang, may dalawáng patong na entresuelo na may magagaràng

saláng-bakal, warì’y isáng páaralan sa mg̃a unang oras ng̃ umaga

at isáng hinalòng linugaw magmulâ namán sa ika sampû. Sa mg̃a oras

ng̃ paglilibáng ng̃ mg̃a nang̃ung̃upahan, mulâ sa pagpasok sa

maluwang na silong hanggán sa itáas ng̃ kabahayán, ay walâng humpáy

ang tawanan, ang kaguluhan at ang galawan. May mg̃a binatàng damít

pangbahay na naglalarô ng̃ sipà, nang̃agsasanay sa pagpapalakás

sa pamagitan ng̃ mg̃a trapesiong gawâ lamang nilá; sa hagdanan ay

nagpapamook ang waló ó siyam na ang mg̃a sandata ay mg̃a tungkód,

mg̃a sibát, mg̃a kalawit at silò, ng̃unì’t ang mg̃a lumulusob at

nilulusob ay karaniwan nang hindî nagkakasakitan; ang mg̃a palò

ay tumatamà sa likód ng̃ insík na nagbibilì ng̃ kaniyáng tindáng

mg̃a kakanín at nakasisiràng kalamay, sa tabí ng̃ hagdán. Nalilibid

siyá ng̃ maraming batà, binabatak ang kaniyáng buhók na kalág na’t

gusót, inaagawan siyá ng̃ isáng kalamay, tinatawaran sa halagá, at

ginagawán ng̃ ibá’t ibáng kabuktután. Ang insík ay nagsísisigaw,

nagtutung̃ayáw sa lahát ng̃ wikàng kaniyáng batíd, sampû sa kaniyáng

sariling wikà, mag-iiyakiyakan, tatawa, sasamò, isásayá ang múkhâ

kung walâng mangyari sa kaniyá sa masamâ, ó pabalík.

--_¡A, muasama yan!_--_Bo kosiesia_--_Hienne kilistiano_--_Kayó

limonyo_--_¡Salamahe!_--_¡tusu tusu!_ at ibp.

¡Piph, paph! ¡walâng kailang̃an! Ililing̃óng nakang̃itî ang mukhâ;

kung sa kaniyáng likód lamang tumatamà ang mg̃a palò ay patuloy

ding walâng kagambágambalà sa kaniyáng pang̃ang̃alakal, sumisigáw

na lamang ng̃:--_No hugalo_ ¿e? _no hugalo_! ng̃unì’t pag tumamà sa

biláo ng̃ kaniyáng mg̃a kakanín, ay sakâ susumpâng hindî na bábalik,

pupulas sa kaniyáng bibíg ang lahát ng̃ tung̃ayaw at lait na maiisip;

ang mg̃a batà namán ay lalòng nagsusumidhî upang siya’y pagalitin

at pag nakitang naubos na ang masasabi ng̃ insík at silá namán ay

busóg na sa hupyâ at inasnáng butó ng̃ pakuwán ay sakâ lamang siyá

babayaran ng̃ walâng kadayàdayà at ang insík ay áalís na masayá,

tumatawa, kumikindát at tinatanggáp na warì’y himas ang mahihinàng

palò na ibiníbigáy ng̃ mg̃a nag-aaral na bilang pinakapaalam.

--¡¡Huaya, homia!!

Ang mg̃a tugtugan ng̃ piano at biolin, ng̃ biguela at kurdión ay

nakikisalíw sa tunóg ng̃ palùán ng̃ bastón sa pag-aaral ng̃ eskrima.

Sa paligid ng̃ isáng malapad at mahabàng dulang ay sumusulat ang mg̃a

nag-aaral sa Ateneo, ginágawâ ang kaniláng mg̃a sulatíng iháharap,

niyayarì ang kaniláng mg̃a suliranin sa piling ng̃ mg̃a ibáng

sumusúlat sa mg̃a papel na kulay rosa at may palamuting úkit na batbat

ng̃ mg̃a guhit sa kaníkaniláng mg̃a iniibig; ang isá’y gumágawâ ng̃

dulâ sa siping ng̃ isáng nag-aaral na tumugtóg ng̃ plauta, kayâ’t ang

mg̃a tulâ’y napasusuwitán na sa simulâ pa lamang. Sa dako pa roón,

ang may katandâan, mg̃a nag-aaral ng̃ _facultad_, na, mg̃a sutlâng

midias at sapatilyang may burdá ang suot, ay nang̃aglílibáng sa

pagpapagalit sa mg̃a batàng pinipirol sa taing̃a na namumulá na tulóy

dahil sa kapiping̃ot; dalawá ó tatló ang pumipigil sa isáng maliít

na sumísigáw, umiiyák at ipinagtátanggól sa pamagitan ng̃ kásisipà

ang talì ng̃ kaniyáng salawál: ibig lamang na iwan siyáng kagaya

noong sumipót sa liwanag.... pumapalág at umíiyák. Sa isáng silíd, sa

paligid ng̃ isáng _mesa velador_, ang apat ay nagrerebesino sa gitnâ

ng̃ tawanan at biruáng ikinayáyamót ng̃ isáng kunwarì nag-aaral ng̃

lisyón ng̃unì’t, ang tunay ay nag-áantay lamang na makahalili at siyá

namán ang makásugal. Ang isá’y dumatíng na warì’y nagugulumihanan

sa gayón, gulilát at lumapit sa mesa.

--¡Nápakamabisyo kayó! ¡Kaagaaga ay sugál na! ¡Tingnán ko, tingnán

ko! ¡Tunggák! ¡ihatak mo ang tatlóng espada!

At itinupî ang kaniyáng aklát at nakilarô namán.

Náding̃íg ang sigawan, kumalabóg ang hampasan. Ang dalawá’y nag-away

sa kanugnóg na silíd: isáng nag-aaral na piláy na napabarahin at

isáng kaawàawàng kagagaling pa lamang sa kaniyáng lalawigan. Itó, na

bahagyâ pa lamang nagsísimulâ sa pag-aaral, ay nakátagpô ng̃ isáng

aklát na ukol sa pilosopía at binasang malakás, walâng kamalákmalák

at masamâ ang diín sa pagbigkás ng̃ mg̃a banggít na:

--_¡Cogito, ergo sum!_

Inarì ng̃ piláy, na siya’y pinatatamàan, ang ibáng kasama’y

namagitnâ’t pumapayapà, ng̃unì’t ang katunayan ay naguulót pa ng̃â,

kayâ’t sa hulí’y nang̃agpanuntukan.

Sa kakanán ay isáng binatàng may isáng latang sardinas, isáng

boteng alak at ang mg̃a baong dalá na galing sa kaniyáng bayan,

ay naglulunggatî sa pagpupumilit na siya’y saluhan sa pagkain ng̃

kaniyáng mg̃a kaibigan, samantalang ang mg̃a kaibigan namán ay

nang̃aglulunggatî rin sa pag-ayáw. Ang ibá’y nang̃aliligò sa _azotea_

at pinagsasanayan ang tubig sa balón sa pagbobombero, nang̃aglalaban

ng̃ sabuyán sa gitnâ ng̃ kagalakán ng̃ mg̃a nanonood.

Ng̃unì’t ang ing̃ay at kaguluhán ay untîuntîng napapawì samantalang

dumarating ang iláng may katang̃ìang nag-aaral, na tinipán ni

Makaraig upang balitàan ng̃ lakad ng̃ Akademia ng̃ wikàng kastilà.

Si Isagani’y sinalubong ng̃ boong giliw, na gaya rin ng̃ taga

Españang si Sandoval, na kawaníng dumating sa Maynilà at tinatapos

ang kaniyáng pag-aaral, na kaisáng lubós sa mg̃a hang̃arin ng̃ mg̃a

nag-aaral na pilipino. Ang halang na inilalagáy ng̃ polítika sa mg̃a

lahì ay nawawalâ sa mg̃a páaralan na warì’y natutunaw sa init ng̃

karunung̃an at ng̃ kabatàan.

Sa kawalán ng̃ mg̃a Ateneo at lipunáng ukol sa katarung̃án, sa wikà

at sa polítika ay sinasamantalá ni Sandoval ang lahát ng̃ paglilipon

upang gamitin ang kaniyáng malakíng kaya sa pagsasalaysay, sa

pamag-itan ng̃ pagbigkás ng̃ mg̃a talumpatì, pakikipagtalo sa kahì’t

na anóng sanhî at napapapagakpák ang mg̃a kaibigan at nakiking̃íg

sa kaniyá. Nang mg̃a sandalîng yaón ang sanhî ng̃ salitàan ay ang

pagtuturò ng̃ wikàng kastilà.

Sa dahiláng si Makaraig ay hindî pa dumárating, ang mg̃a paghuhulòhulò

ay siyáng idinadaos.

--¿Anó kayâ ang nangyari?--¿Anó ang ipinasiya ng̃ General?--¿Ipinagkaít

ang pahintulot?--¿Nagtagumpáy si P. Irene?--¿Nagtagumpáy si P. Sibyla?

Itó ang tanongtanung̃an ng̃ isá’t isá, mg̃a tanóng na ang tang̃ìng

makasasagót ay si Makaraig.

Sa mg̃a binatàng nagkakalipon ay may mg̃a may palagáy na loob na gaya

ni Isagani at ni Sandoval na nakikiníkinitá nang yarì ang bagay, at

pinag-uusapan na ang pagkalugód at pagpupuri sa Pamahalàan, ang ukol

sa pag-ibig sa tinubùan ng̃ mg̃a nag-aaral, mg̃a kapalagayang loob

na nag-udyók kay Juanito Pelaez upang kanyahín ang malakíng bahagi

ng̃ karang̃alan ng̃ pagtatatag ng̃ Kapisanan. Ang lahát ng̃ itó’y

sinásagot ng̃ dî nasisiyaháng loob na si Pecson,--isáng matabâng

kung tumawa’y animo bung̃ô--sa pagsasalitâ ng̃ ukol sa mg̃a sulsól

na makapangyayari, na ang Obispo A., si Padre B., ang Provincial C.

ay pinagtanung̃án ó hindî at ang ipinayo ó hindî ay ang ipasok sa

bilangùan ang lahát ng̃ nasa kapisanan, balitàng nagdudulot ng̃ dî

ikápalagay ni Juanito Pelaez, na naúutal namán sa pagsasabing:

--¡Abá, huwág ninyó akóng ihalò!......

Si Sandoval, dahil sa kaniyáng pagkakastilà at pagkamalayà, ay

nag-iinit:

--¡Ng̃unì’t p....!--aniyá--ang ganiyán ay isáng paghihinalà ng̃

masamâ sa General! ¡Alám ko ng̃âng nápakamakaprayle, ng̃unì’t sa

mg̃a ganiyáng bagay ay hindî napasúsulsol sa mg̃a prayle! ¿Ibig bagá

ninyóng turan sa akin, Pecson, kung anó ang pinanunulayán ninyó sa

pagsasabing walâng sariling pasiyá ang General?

--Hindî iyán ang sinasabi ko, Sandoval--ang sagót ni Pecson na sa

pagtawa’y ipinatátanáw halos ang kaniyáng hulíng bagáng--sa ganáng

akin, ang General, ay may sariling kapasiyahán, itó ng̃â, ang

kápasiyahán sa lahát ng̃ nasa abót ng̃ kaniyang kamáy...... ¡Itó’y

lubhâng maliwanag!

--¡At sulong pa rin! Ng̃unì’t turan ninyó sa akin ang isáng

pangyayari--ang sigáw ni Sandoval--iwasan natin ang mg̃a pagtatalong

walâng katuturán, ang mg̃a salitâng walâng kabuluhán, at tumung̃o

tayo sa mg̃a pangyayari--ang dugtóng na sinabayán ng̃ makiyás na

kilos ang pagsasalitâ--Mg̃a pangyayari, mg̃a ginoo, mg̃a pangyayari;

ang hindî gayón ay mg̃a hulòhulòng dî ko ibig tawaging pilibustero.

Si Pecson ay tumawa at sinabát siyáng:

--¡Lumabás na ang pilibusterismo! Ng̃unì’t hindì na ba mangyayaring

makapagkatwiranan ng̃ hindî sasapit sa masasamâng bintáng?

Si Sandoval ay tumutol at humíhing̃î ng̃ mg̃a pangyayaring tunay sa

pamag-itan ng̃ isáng muntîng talumpatì.

--Hindî pa nalalaunang dito’y nagkaroón ng̃ usapín ang iláng taong

bayan at iláng prayle, at pinasiyahán ng̃ samantalang General, na,

ang humatol ay ang Provincial ng̃ mg̃a parìng kausáp--ang sagót ni

Pecson.

At mulîng nagtawá na warì’y walâng kabuluhán ang pinag-uusapan.

Tumukoy ng̃ mg̃a pang̃alan, araw at nang̃akòng magdadalá ng̃ mg̃a

kasulatang magpapatunay ng̃ paraang ginamit sa pagkakapit ng̃

katwiran.

--¿Ng̃unì’t saan mananáng̃an, sabihin ninyó sa akin, saan mananang̃an

upang huwag pahintulutan ang maliwanag na maliwanag na ikabubuti at

kailang̃an?--ang tanóng ni Sandoval.

Ikinibít ni Pecson ang kanyáng balikat.

--Na mápapang̃anib ang tibay ng̃ tinubùang lupà....--ang tugón na

ang pagsasalitâ’y kagaya ng̃ isáng abogado na bumabasa ng̃ isáng

_alegato_.

--¡Iyán ang malakíng bagay! ¿Anó mayroon sa tibay ng̃ tinubùang lupà

ng̃ mg̃a kaparaanan sa mabuting pagsasalitâ?

--May mg̃a doctor ang Santa Madre Iglesia.... ¿Anó ang malay ko?

marahil ay pang̃ilagang mabatíd namin ang mg̃a batás at aming

masunód.... ¿Anó kayâ ang mangyayari sa Pilipinas sa araw na ang

isá’t isá sa amin ay magkaantiluhán?

Hindî naibigan ni Sandoval ang ayos na tugunan at pabirô ng̃ kaniláng

pag-uusap. Sa paraang iyon ay hindî maaarìng sumipót ang isáng

talumpatìng may kauntìng kabuluhán.

--Huwag ninyóng idaan sa birò--ang sabi--ang pinag-uusapan ay mahalagá.

--¡Iligtás akó ng̃ Lumikhâ sa pagbibirô kung napapagitnâ ang mg̃a

prayle!

--Ng̃unì’t ¿saan mananang̃an....?

--Sa dahiláng sa gabí ang pag-aaral--ang patuloy ni Pecson, na gayon

din ang ayos, na warìng ang pinag-uusapan ay kilalá na’t alám--ay

mangyayaring banggitín na pinakasagabal ang kahalayan, gaya ng̃ sa

paaralan sa Malolos...

--¡Isá pá! ¿Hindî ba sa ilalim din ng̃ balabal na madilím ng̃ gabí

idinadaos ang “Academia de dibujo” at ang mg̃a nobenario at mg̃a

prusisyón?....

--Lumalabág sa karang̃alan ng̃ Unibersidad--ang patuloy ng̃ matabâ

na hindî pinuná ang paalaala.

--¡Lumabág! Ang Unibersidad ay mapipilitang sumang-ayon sa kailang̃an

ng̃ mg̃a nag-aaral. At kung iyan ay tunay ¿ay anó kung gayón ang

Unibersidad? ¿Isá bagáng kapisanan upang huwag mátuto? ¿Nagkásasama

bagá ang iláng katao na nagtatagláy ng̃ katawagáng may katarung̃án

at dunong upang humadláng na ang ibá’y mátuto?

--Hindî’t... ang mg̃a balak ng̃ nang̃asaibabâ ay tinatawag na dî

kasiyahang loob......

--At mg̃a panukalà ang tawag sa nanggagaling sa itaas--ang dunggít

ng̃ isá--¡nariyan ang paaralang “Artes y Oficios”!

--Dahan dahan, mg̃á ginoo--ang sabi ni Sandoval--hindî akó makaprayle;

kilalá ang aking mg̃a malayàng pagkukurò, ng̃unì’t ibigáy natin sa

Cesar ang sa Cesar! Ang páaralang iyan ng̃ Artes y Oficios, na akó

ang una unang nagtatanggol at ang araw na siya’y mátayô ay babatìing

kong warí’y unang liwaywáy na ikagiginhawa ng̃ Kapuluang itó, ang

paaralang iyan ng̃ Artes y Oficios, ay ang mg̃a prayle ang siyáng

nang̃agsumíkap......

--O ang aso ng̃ magguguláy, na kagaya rin nilá--ang dagdag ni Pecson

na pinutol na mulî ang talumpatì.

--¡Ng̃unì’t p....!--ang sabing pagalít ni Sandoval dahil sa pagputol,

na nawalâ tulóy ang tuwid ng̃ pagsasalaysay--samantalang walâng

masamâ tayong nálalaman, ay huwag tayong mag-akalà ng̃ masamâ,

huwag tayong magkamalîng maghinalà sa kalayàan at pagkamasarilí ng̃

pamahalàan....

At sa pamamagitan nang magagandáng pang̃ung̃usap ay inihanay ang

mg̃a pagpupuri sa pamahalàan at sa mg̃a balak nitó, bagay na hindî

napang̃ahasáng hadlang̃án ni Pecson.

--Ang pamahalàang kastilà--ang sabi, sa gitnâ ng̃ iláng bagay--ay

nagbigáy sa inyó ng̃ lahát ng̃ kailang̃an, walâng ipinagkaít sa

inyó. Sa España ay nagkaroon kamí ng̃ kapangyarihang alinsunod sa

kaibigán ng̃ iisáng tao at kayó’y nagkaroon ng̃ gayón ding pamahalàan;

kinalatán ng̃ mg̃a prayle ng̃ kaniláng kombento ang aming mg̃a lupaín

at kombento ng̃ mg̃a prayle ang lamán ng̃ isáng katlóng bahagi ng̃

Maynilà; sa España ay pinalalakad pá ang bitay, at ang bitay ay

siyáng hulíng kaparusahán dito; kamí ay katóliko at ginawâ namin

kayóng katóliko; kamí’y nagíng _escolástico_ at ang _escolastícismo_

ay siyáng nanánagumpay sa inyóng mg̃a páaralán; sa isáng sabi, mg̃a

ginoo, umiiyak kamí kung kayó’y umiiyak, nagtitiis kamí kung kayó’y

nagtitiís, iisá ang dambanà natin, iisá ang ating hukuman, iisáng

kaparusahán, at nararapat na ibigáy namin sa inyó ang amin ding mg̃a

karapatán at ang amin ding mg̃a katuwâán.

At sa dahiláng walâng humahadláng sa kaniyá, ay sumigabó ng̃ sumigabó

ang kalooban hanggáng sa tinukoy na ang sasapitin ng̃ Pilipinas.

--Gaya ng̃ sinabi ko, mg̃a ginoo, ang liwaywáy ay hindî malayò,

binubuksán ng̃ España ang Kasilang̃anan sa kaniyáng iniibig na

Pilipinas, at ang mg̃a kapanahunan ay nag-iibá at batíd kong ang

ginágawâ’y higít kay sa inaakalà natin. Ang pamahalàang iyan, na,

ayon sa inyó, ay gumigiwang at walâng sariling kalooban, ay nararapat

na ating udyukán sa pagpapakilala ng̃ ating pagtitiwalà, ipakita

na tayo’y nag-aantáy sa kaniyá; ipaalaala natin sa ating kilos

(kung nakalilimot, bagay na hindî ko pinaniniwalàang mangyari) na

tayo’y nananalig sa kaniyáng magagandáng hang̃ád at hindî siyá dapat

umalinsunod sa ibáng palakad liban doon sa sadyáng katwiran at

ikabubuti ng̃ kaniyáng mg̃a pinamamahalàan. Hindî, mg̃a ginoo,--ang

patuloy na lalò’t lalò pang umayos nagtatalumpatì--hindî natin dapat

tanggapín man lamang sa bagay na itó, ang pangyayari marahil, na

nagtanóng sa ibáng taong laban sa panukalà, sapagkâ’t ang sapantahà

lamang ay mákakatimbáng ng̃ pagpapaumanhin sa pangyayari; ang inyóng

inaasal hanggáng sa ng̃ayón ay matapát, malinis, walâng pagmamaliw,

walâng agam-agam; humíhilíng kayó sa kaniyá ng̃ maliwanag at walâng

palikawlikaw; ang inyóng mg̃a pinagbabatayang katwiran ay lubhâng

karapatdapat dinggín; ang inyóng layon ay ang awasán ng̃ gawàin

ang mg̃a gurô, sa mg̃a unang taón, at magíng madalî ang pagkatuto

ng̃ daán daáng mg̃a nag-aaral na pumúpunô sa mg̃a klase, na hindî

mangyayaring magampanán ng̃ iisáng gurô. Kung hanggá ng̃ayón ay

hindî pa napasisiyahán ang kasulatan ay dahil sa alám kong may

maraming gawàing naiimbák; ng̃unì’t inaakalà kong ang pag-uusig ay

nagtagumpáy, na ang sanhî ng̃ tipán ni Makaraig ay upang ibalità

sa atin ang pananalo, at bukas ay mákikita nating magtatamó ang

ating mg̃a pagsusumikap ng̃ papuri at pagkilala ng̃ bayan, at sino

ang makapagsasabi, mg̃a ginoo, kung hindî ipalagáy ng̃ pamahalàan

na kayó’y dulutan ng̃ mabuting _condecoración_ dahil sa kayó’y

karapatdapat sa kapurihán ng̃ inyóng bayan!