Ang "Filibusterismo" (part 2)

chapter 7

Nag-umugong ang masisigabong pagakpakan; naniniwalà na ang lahát sa

pananalo at ang marami sa _condecoración_.

--¡Dapat mákilala, mg̃a ginoo,--ang sabi ni Juanito Pelaez--na ako’y

isá sa mg̃a unang nagmunakalà!

Ang dî mapaniwalaíng si Pecson ay hindî nagagalák.

--¡Pag hindî nagkaroon tayo ng̃ _condecoración_ sa bintî!--ang sabi.

Salamat na lamang at hindî náding̃íg ni Pelaez ang banggít na iyon,

dahil sa lakás ng̃ pagakpakan. Nang mahintóhintô ng̃ kauntî, ay

sinabi ni Pecson, na:

--Mabuti, mabuti, mabuting mabuti, ng̃unì’t isáng palagáy.... ¿kung

sa lahát ng̃ iyán, ang General ay sumanggunì rin, sumanggunì at

sumanggunì, at pagkatapos ay ipagkaít sa atin ang kapahintulutan?

Ang palagáy ay bumagsák na warì’y tubig na malamíg.

Ang lahát ay nápating̃ín kay Sandoval; itó’y natubigan.

--Kung gayón....--ang sabing paurongsulong.

--¿Kung gayón?

--Kung gayón--ang bulalás ni Sandoval na sumúsulák pa ang dugô dahil

sa mg̃a pagakpakan at sa isáng udyók ng̃ sigabó--sa dahiláng sa mg̃a

kasulatan at sa mg̃a limbág ay ipinahahayag na iniibig niyá ang

inyóng ikatututo ng̃unì’t pinipigil at ipinagkakaít ang gayón pag

sumapit na ang pagsasagawâ, kung gayón, mg̃a ginoo, ang inyóng mg̃a

pagsusumikap ay hindî nasayang, nátuklás ninyó ang hindî natuklás

ng̃ sino man, na maalís ang balatkayô at kayó’y hamunin!

--¡Mabuti, mabuti!--ang masigabóng sigawan ng̃ ilán.

--¡Purihin si Sandoval! ¡Mabuti ang ukol sa paghamon!--ang dagdág

ng̃ ibá.

--¡Hamunin tayo!--ang sagót ni Pecson na hindí binibigyáng kabuluhán

ang gayón--¿at pagkatapos?

Sa gitnâ ng̃ kaniyáng pananagumpáy ay nápatigil si Sandoval, ng̃unì’t

sa katalasang tagláy ng̃ kaniyáng lipì at dahil sa kaniyáng dugông

mánanalumpatî ay agád nakabalikwás.

--¿Pagkatapos?--ang tanóng--pagkatapos, kung walâng pilipinong

makapang̃ahás tumugón sa hamon, ay akó, si Sandoval, sa ng̃alan ng̃

España ay sasaluhín ko ang _guantes_, sapagkâ’t ang gayóng paraan

ay isáng pagpapabulàan sa mabuting hang̃ád na kailan ma’y tinagláy

ng̃ España sa kaniyáng mg̃a lalawigan, at sa dahiláng sa gayóng

asal ay sinasalaulà ang katungkulang ipinagkatiwalà sa kaniyá at

nagpapakalabis sa kaniyáng walâng sagkâng kapangyarihan, hindî siyá

karapatdapat sa pag-aampón ng̃ inang bayan ni sa pagkupkóp ng̃ sino

mang mámamayáng kastilà.

Ang kagalakán ng̃ mg̃a nakiking̃íg ay halos nagíng kahibang̃án.

Niyakap ni Isagani si Sandoval, bagay na ginayahan ng̃ ibá;

nabanggít-banggít doon ang ináng bayan, ang pagkakáisa, ang

pagkakapatiran, ang pagkamatapát; anáng mg̃a pilipino’y kung walâ

kundî pawàng Sandoval sa España, ang lahát ng̃ tao sa Pilipinas ay

magiging Sandoval na lahát; nagníningníng ang mg̃a matá ni Sandoval

at mapapaniwalàang kung sa mg̃a sandalîng iyón ay hinagisan siyá ng̃

sino man ng̃ isáng _guantes_ na tandâ ng̃ paghamon, ay sumakáy sana

sa kahì’t aling kabayo upang magpakamatáy ng̃ dahil sa Pilipinas.

Ang tubig na malamíg lamang ang nagwikàng:

--Mabuti, mabuting mabuti, Sandoval; akó man ay makapagwiwikà ng̃

ganiyán kung ako’y taga España; ng̃unì’t sa dahiláng hindî gayón,

kung akó ang nagsabi ng̃ kalahatì man lamang ng̃ sinabi ninyó, kayó

mán ay magpapalagay na ako’y pilibustero.

Nagsimulâ na si Sandoval ng̃ isáng talumpatìng táganás na pagtutol,

nang mapigil.

--¡Matuwâ na tayo, mg̃a kaibigan! ¡Tagumpáy!--ang sigáw ng̃ isáng

binatàng pumasok at niyakap ang lahát.

--¡Matuwâ na tayo, mg̃a kaibigan! ¡Mabuhay ang wikàng kastilà!

Isáng maugong na pagakpakan ang sumalubong sa balità; ang lahát ay

nagyayakapán, ang lahát ay maningníng ang matá dahil sa luhà. Si

Pecson ang tang̃ìng nagtatagláy ng̃ kaniyáng ng̃itîng mapagmakatang̃ì.

Ang dumatíng na may dalá ng̃ mabuting balità ay si Makaraig, ang

binatàng nang̃ung̃ulo sa kilusán.

Ang tinitirahán ng̃ nag-aaral na itó sa bahay na iyon ay dalawáng

silíd na napapalamutihang mabuti para sa kaniyang mag-isá lamang,

mayroon siyang alilà at kotsero na nag-aarugâ sa kaniyáng sasakyáng

_araña_ at sa kanyáng mg̃a kabayo. Ang tindíg niya’y makiyas, ugalìng

banayad, magarà’t mayamang mayaman. Kahì’t nag-aaral ng̃ pag-aabogado

upang magkaroon lamang ng̃ isáng _título académico_, ay may kabantugan

siyá sa pagkamasipag mag-aral, at kung sa pagsasalitâ ng̃ alinsunod

sa turòng páaralán ay hindî na máhuhulí sa ibáng mapaghamón sa

pagtatalo sa loob ng̃ Unibersidad. Hindî rin namán náhuhulí sa mg̃a

akalà’t bagong mg̃a pagkasulong; sa tulong ng̃ kaniyáng salapî’y

nagkákaroón siya ng̃ mg̃a aklát at pamahayagan na hindî mapigil ng̃

_previa censura_. Dahil sa mg̃a tagláy na itó, sa kaniyáng kabantugan

sa katapang̃an, sa kaniyáng mapalad na pakikitunggalî noóng kaniyáng

kabatàan, at sa kaniyáng magandâ’t mabuting ugalì, ay hindî dapat

pagtakhán na panuntán siya ng̃ kaniyáng mg̃a kasama at siyang máhalál

upang máisagawâ ang gayóng kahirap na balak na pagtuturò ng̃ wikàng

kastilà.

Makaraán ang mg̃a unang silakbó ng̃ kagalakán, na sa kabatàan ay

nagkákaroón kailán man ng̃ kasagwâan dahil sa ang kaniyáng malas sa

lahát ng̃ bagay ay magandá, ay siniyasat kung papaano ang nangyari.

--Kang̃inang umaga’y nakipagkita akó kay P. Irene--ang sabi ni

Makaraig na warì’y palihím.

--¡Mabuhay si P. Irene!--ang sigáw ng̃ isáng nagagalák na nag-aaral.

--Inihayág sa akin ni P. Irene--ang patuloy ni Makaraig--ang lahát

ng̃ nangyari sa Los Baños. Tila isáng linggó siláng nagtatalo,

ipinaglaban at ipinagtanggól niyá ang ating usap ng̃ laban sa lahát,

laban sa kay P. Sibyla, sa kay P. Fernandez, sa kay P. Salvi, sa

General, sa Segundo Cabo, sa mag-aalahás na si Simoun......

--¡Ang mag-aalahás na si Simoun!--ang putol ng̃ isá--¿ng̃unì’t anó

ang ipinanghihimasok ng̃ hudyóng iyán sa mg̃a bagay bagay ng̃ ating

bayan? At pinayayaman natin iyán sa pagbilí......

--¡Tumigil ka ng̃â!--ang sabi ng̃ isá, na naíiníp sapagkâ’t

ibig mabatíd kaagád kung papaano at tinalo ni P. Irene ang mg̃a

nakasísindák na kalabang iyón.

--Mayroón pa mandíng matataás na kawaníng laban sa ating panukalà,

ang Namamahalà sa Pang̃asiwàan, ang Gobernador Civil, ang insík na

si Quiroga......

--¡Ang insík na si Quiroga! Ang bugaw ng̃ mg̃a....

--¡Tumigil ka na, tao ka!

--Sa kahulihulihan--ang patuloy ni Makaraig--ay itatago na sana ang

kahiling̃an at babayàang mákatulog doon ng̃ iláng buwan, ng̃ maalala

ni P. Irene ang Kataastaasang Lupon ng̃ Paaralan at ipinalagáy

niyáng ang kasulatan ay mahulog sa Lupong yaon upang magbigáy ng̃

munkahìng nárarapat yamang ang ukol sa pagtuturò ng̃ wikàng kastilà

ang pinag-uusapan......

--Ng̃unì’t ang Lupong iyan ay malaon ng̃ hindî kumikilos--ang tukoy

ni Pecson.

--Iyan din ng̃â ang isinagót kay P. Irene--ang patuloy ni Makaraig--at

sinagót niyáng mabuti ng̃âng pagkakataón upang mulîng mabuhay,

at sinamantalá ang pagkakáparoon ni Don Custodio, na isá sa mg̃a

kasanggunì, at nagpalagáy noon din ng̃ isáng lupon, at sa dahiláng

kilalá ang kasipagan ni D. Custodio ay siyáng tinakdâáng magpalagáy

ng̃ ipapasiyá, kayâ’t ng̃ayó’y nasa kamáy niyá ang kasulatan.

Ipinang̃akò ni D. Custodio na lulutasín niyá sa loob ng̃ buwang itó.

--¡Mabuhay si D. Custodio!

--¿At kung ang ipasiyá ni D. Custodio ay laban?--ang tanóng ng̃ dî

mapag-asáng si Pecson.

Iyan ang hindî nilá naáalaala, dahil sa kahibang̃án sa akalàng mabuti

ang lakad ng̃ usap. Lahát ay nápating̃ín kay Makaraig upang mabatíd

kung anó ang sasabihin.

--Ang bagay ding iyan ang sinabi ko kay P. Irene, ng̃unì’t sinabi sa

akin, na kasabáy ang kaniyáng palabirông tawa, na: Malakí na ang ating

tinamó, nagawâ nating ang usap ay makaratíng sa isáng kapasiyahán,

mapipilitan ang kalaban na tanggapín ang pakikihamok.... Kung

mangyayaring mapakiling natin si D. Custodio, upang sa pag-alinsunod

sa kaniyáng malayàng hilig, ay magpasiyà ng̃ sang-ayon, ay nanalo

na tayo; ang General ay nagpapakilalang walâng kikiling̃an.

Si Makaraig ay humintô.

--¿At papaano ang pagpapakiling?--ang tanóng ng̃ isáng iníp.

--May sinabi sa aking dalawáng paraan si P. Irene....

--Ang insík na si Quiroga!--ang sabi ng̃ isá.

--¡Ba! Hindî pinupuná si Quiroga......

--¡Isáng mabuting handóg!

--Lalò pa, ipinagmamalakí ang katigasán niyá sa mg̃a handóg.

--¡Ay, nálalaman ko na!--ang bulalás na tumatawa ni Pecson--ang

mánanayaw na si Pepay.

--¡A, oo ng̃â! ¡ang mánanayaw na si Pepay!--ang sabi ng̃ ilán.

Ang Pepay na itó’y isáng makiyas na dalaga na kilaláng matalik na

kaibigan ni D. Custodio: sa kaniyá lumalapit ang mg̃a tumatanggap

ng̃ mg̃a pagawâ, ang mg̃a kawaní at ang mg̃a mapaglaláng kung may

nasàng tamuhín sa bantóg na Konsehal. Si Juanito Pelaez na kaibigan

din ng̃ mánanayaw ay humáhandóg na siyáng lalakad ng̃ usap; ng̃unì’t

si Isagani’y umilíng at nagsabing sukat na ang pagkakagamit kay

P. Irene at magiging kasagwâán ang lapitan si Pepay sa ganitóng

bagay.

--¡Tingnán ang isá pang paraan!

--Ang isá ay lumapit sa abogadong pinagsanggunìan, si G. Pasta,

tánung̃ang pinang̃ang̃ayupapàan ni D. Custodio.

--Ibig ko pa iyán,--ang sabi ni Isagani--si G. Pasta ay pilipino,

at nagíng kasama sa pag-aaral ng̃ aking amaín. Ng̃unì’t ¿papaano

ang gágawin upang mapakiling?

--Nariyán ang _kid_--ang sagót ni Makaraig na tinitigan si

Isagani--si ginoong Pasta ay may isáng mánanayaw, itóng.... may

isáng mangbuburdá......

Inailíng na mulî ni Isagani ang kaniyáng ulo.

--Huwág kayóng nápakamaselang--ang sabi sa kaniyá ni Juanito

Pelaez--ang mg̃a layon ay siyáng naglíligtás sa mg̃a kaparaanan!

Kilalá ko ang mangbuburdá, si Matea, na may isáng pagawàang

pinápasukan ng̃ maraming dalaga.....

--Huwág, mg̃a ginoo,--ang putol ni Isagani--unahin muna natin ang

mg̃a paraang hindî mahalay.... Paparoón akó sa bahay ni G. Pasta at

kung walâ akóng mápalâ, ay saká na ninyó gawín, ang ibig gawín sa

mg̃a mánanayaw at mg̃a mangbuburdá.

Napahinuhod silá sa palagáy at nagkásundông si Isagani ay makipag-usap

kay G. Pasta sa araw ding yaón at sa kinahapunan ay ipababatíd sa

Unibersidad, sa kaniyáng mg̃a kasama, ang nangyari sa pakikipagkita.

XV

SI G. PASTA

Si Isagani ay naparoón sa bahay ng̃ abogado, isá sa mg̃a may tang̃ìng

katalinuhan sa Maynilà na pinagtátanung̃an ng̃ mg̃a prayle sa kaniláng

malalakíng kagipitan. Nag-antáy ng̃ kauntî ang binatà, sapagkâ’t

maraming ipinagtátanggol ang nároroon, ng̃unì’t dumatíng din ang

taning na ukol sa kaniyá at pumasok sa gawàan ó _bufete_ gaya ng̃

karaniwang tawag sa Pilipinas.

Tinanggáp siyá ng̃ mánananggol-usap sa pamagitan ng̃ isáng mahinàng

ubó at tinítingnang palihím ang kaniyáng mg̃a paá; hindî tumindíg ni

hindî man lamang siyá pinaupô at nagpatuloy sa pagsusulat. Nagkaroón

si Isagani ng̃ panahón upang matyagán siyá at kilalanin. Malakí ang

itinandâ ng̃ abogado, ubanin na at ang kaniyáng upaw ay halos laganap

sa boong tuktók. Ang kaniyáng mukhâ’y pasumang̃ót at matigás.

Sa gawàan, ang lahát ay tahimik; walâng nadiding̃ig kungdî ang

anasan ng̃ mg̃a tagasulat ó nang̃agsasanay na gumágawâ sa kanugnóg

na silíd: ang kaniláng mg̃a panitik ay gumágaralgal na warì’y

nakikipagtunggalî sa papel.

Natapos din ang mánananggól sa sinusulat, binitiwan ang panitik,

itinaás ang ulo, at ng̃ mákilala ang binatà, ay nagliwanag ang mukhâ,

at malugód siyáng kinamayán.

--¡Abá, binatà!.... ng̃unì’t umupô kayó, patawarin ninyó.... hindî

ko nápunang kayó palá. ¿At ang inyóng amaín?

Lumakás ang loob ni Isagani at inakalàng mapapabuti ang kaniyáng

lakad. Isinalaysáy niyáng lahát ang nangyari, na pinag-aaralang

mabuti ang nápapalâ ng̃ kaniyáng sinasabi. Pinakinggáng walâng

katigatigatig ni G. Pasta ang simulâ, at kahì’t batíd niyá ang lakad

ng̃ mg̃a nag-aaral, ay nagmamaangmaang̃an upang ipakilala na walâ

siyáng pakialám sa mg̃a kamusmusáng iyón, ng̃unì’t ng̃ maramdamán

ang pakay sa kaniyá at náding̃íg na natutukoy sa Vice-Rector,

mg̃a prayle, Capitáng General, panukalà at ibp., ang mukhâ niyá’y

untîuntîng nagdilím at nagtapós sa pagbulalás ng̃:

--¡Itó ang lupaín ng̃ mg̃a panukalà! Ng̃unì’t itulóy, itulóy ninyó.

Hindî nanglupaypay si Isagani: sinabi ang kapasiyaháng ibíbigay

at nagtapós sa pagpapahayag ng̃ pagkakatiwalà ng̃ kabinatàan na

siyá, si G. Pasta, ay mamámagitnâ ng̃ sang-ayon sa kanilá sakalìng

si D. Custodio ay sumanggunì sa kaniyá, gaya ng̃ maáasahan. Hindî

nang̃ahás si Isaganing sabihin na _pagpayuhan_ dahil sa ng̃ibít na

ipinamalas ng̃ mánananggol.

Ng̃unì’t may takdâ ng̃ gagawín si G. Pasta, na dilì ibá’t ang huwag

manghimasok sa bagay na iyón, ni sumanggunì, ni pagsanggunìan. Alám

niyá ang nangyari sa Los Baños, batíd niyáng may dalawáng pangkát

at hindî si P. Irene ang tang̃ìng bayani na nasa dako ng̃ mg̃a

nag-aaral, ni hindî siyá ang nagpalagáy ng̃ pagdaraán ng̃ kasulatan

sa Lupong ng̃ Paaralan, kundî lubós na kaibá. Si P. Irene, si

P. Fernandez, ang _condesa_, isáng mang̃ang̃alakál na nakakikiníkinitá

nang makapagbibilí ng̃ kagamitáng ukol sa bagong Akademia at ang

mataás na kawaníng nagtukóy ng̃ iba’t ibáng kapasiyaháng-harì ay

mang̃agtatagumpáy na sana, ng̃ ipinaalaala ni P. Sibyla, upang

magkapanahón, ang Kataastasang Lupon. Ang lahát ng̃ bagay na itó’y

nátatalâ sa alaala ng̃ abogado; kayâ’t ng̃ matapos makapagsalitâ si

Isagani, ay tinangkâng lituhín itó sa pariway na mg̃a pang̃ung̃usap,

guluhín at ilipat ang usapan sa ibáng bagay.

--¡Oo!--ang sabi na inilawít ang labì at kinamot ang upaw--walâng

mang̃ung̃una sa akin sa pag-ibig sa tinubùan at paghahang̃ád ng̃

pagkakasulong, datapwâ’y.... hindî akó makasugbá.... hindî ko masabi

kung batíd ninyó ang aking kalagayan, isáng kalagayang lubhâng

maselang.... marami akóng pag-aarì.... kailang̃an akong kumilos sa

loob ng̃ isáng masusìng pagkatarós.... isáng pagsugbá....

Ibig lituhín ng̃ abogado ang binatà sa pamag-itan ng̃ maraming salitâ

at nagsimulâ ng̃ pagtukoy sa mg̃a batás, sa mg̃a kapasiyahán, at

napakarami ang nasabi, na hindî ang batà ang naguló kundî siyá sa

sarili ang halos naguló sa isáng pasikot sikot na kábabanggít.

--Hindî pô mangyayaring háhang̃arín naming ilagáy kayó sa

kagipitan--ang mabanayad na sagót ni Isagani--¡Iligtás kamí ng̃

Lumikhâ sa pagbibigáy gambalà sa mg̃a taong ang kaniláng buhay ay

lubhâng kailang̃an ng̃ ibáng pilipino! Datapwâ’y kahì’t napakauntî

ang nababatíd ko tungkól sa mg̃a batás, mg̃a kautusáng harì, mg̃a

lathalà at mg̃a kapasiyahang umiiral sa ating bayan, ay hindî ko

inaakalàng magkaroón ng̃ kasamaán ang makitulong sa mg̃a adhikaín ng̃

pamahalàan, ang punyagìin ang siya’y maalinsunod na mabuti; iisáng

layon ang aming inuusig at sa kaparaanan lamang kamí nagkakaibá.

Ang manananggól ay nápang̃itî: ang binatà’y napadadalá sa ibáng

landás at doon niyá lilituhín, litó na ng̃â.

--Diyán ng̃â naririyan ang _kid_, sa karaniwang sabi; hindì ng̃a

ba kapuripuri ang tumulong sa pamahalàan pag ang pagtulong ay sa

pamag-itan ng̃ pang̃ang̃ayupapà, alinsunurin ang kaniyáng mg̃a

kapasiyahan, ang tuwíd na katuturán ng̃ mg̃a batás na katugón ng̃

tuwid na paghahakà ng̃ mg̃a namamahalà at hindî málalaban sa unang

una at karaniwang paraan sa pagkukurò ng̃ mg̃a ginoong may hawak ng̃

ikaaanyô ng̃ mg̃a taong bumubuô ng̃ isáng kapisanan. At dahil dito

ay masamâ, karapatdapat parusahan, sapagkâ’t nakahahalay sa batayán

ng̃ kapangyarihan, ang gumawâ ng̃ isáng bagay na laban sa kaniyáng

mg̃a munakalà kahì’t na inaakalàng mabuti kay sa nanggagaling sa

pamahalàan, sapagkâ’t ang gayóng kagagawán ay makasusugat sa kaniyáng

katibayan na siyáng batayán ng̃ alín mang pamamahalà sa mg̃a bayang

sákop.

Ang matandâng abogado, sa pananalig na ang mg̃a tinurang iyon ay

nakalitó kay Isagani, ay nagpakabuti sa kaniyáng silyon ng̃ walâng

kaimík-imík, kahì’t na sa loob niyang sarili ay nagtatawá.

Gayón man, ay tumugón si Isagani.

--Inakalà ko, na ang mg̃a Pamahalàan ay dapat humanap ng̃ ibáng

batayáng lalòng matibay kailan pá man at nadadawal.... Ang

pinagbabatáyang lakás ng̃ mg̃a pamahalàang ukol sa nasasakop ay

siyáng pinakamahinà sa lahát, sapagkâ’t walâ sa kanilá kundî nasa

mabuting kalooban ng̃ mg̃a nasasakupan samantalang ibig kilalanin

ang gayón.... Ang batayáng katwiran ay siyang inaakalà kong lalòng

matibay.

Itinaás ng̃ abogado ang ulo; ¡anó! ¿ang binatàng iyón ay nang̃ang̃ahás

tumutol at makipagtalo sa kaniyá, siyá, si G. Pasta? ¿Hindî pá litó

sa kaniyáng mabigkás na pang̃ung̃usap?

--Binatà, nararapat iwan sa isáng dako ang mg̃a hakàng iyan, sapagkâ’t

mapang̃anib,--ang hadláng ng̃ mánananggol na ing̃iniwî ang mukhâ--Ang

sinasabi ko sa inyó ay dapat na bayaang gumawâ ang pamahalàan.

--Ang mg̃a pamahalàan ay itinatag upang ikagalíng ng̃ mg̃a bayan,

at upang makatupád ng̃ lubós sa layunín niyá ay dapat umalinsunod

sa kahiling̃an ng̃ mg̃a namamayan na siyang lalòng nakababatíd ng̃

kaniláng mg̃a kailang̃an.

--Ang mg̃a bumubuô ng̃ pamahalàan ay mg̃a mámamayán dín at yaong

mg̃a may lalòng kasapatán.

--Ng̃unì’t sa dahiláng silá’y tao, ay maaarìng magkámalî, at hindî

nárarapat na huwag pansinín ang sa ibáng hakà.