Ang "Filibusterismo" (part 2)

chapter 8

--Dapat magtiwalà sa kanilá, ibíbigáy niláng lahát.

--May isáng sáwikàíng likás na kastilà, na ang sabi’y: ang hindî

umíiyak ay hindî nakasususo. Ang hindî hiníhing̃î ay hindî

ipinagkakaloob.

--¡Baliktád!--ang sagót ng̃ abogado na tumawang pakutyâ--sa pamahalàan

ay pasaliwâ ang nangyayari......

Datapwâ’y biglâng nápahintô na warì’y nakapag-wikà ng̃ higít sa

nárarapat at tinangkâng gamutín ang kaniyáng pagkábulalás.

--Pinagkalooban tayo ng̃ pamahalàan ng̃ mg̃a bagay na hindî natin

hinilíng, ni hindî natin mahihilíng.... sapagkâ’t ang paghilíng....

ang paghilíng ay nagpapakilalang may pagkukulang at dahil doon ay

hindî gumáganáp sa kaniyáng katungkulan.... pagpayuhan siya ng̃

isáng paraan, tangkâíng ibunsód siyá, huwag nang siya’y tunggalìin,

ay isáng pagsasapantahàng siya’y mangyayaring mámalî, at sinabi ko

na ng̃â sa inyóng ang mg̃a gayóng paghahakà’y laban sa kabuhayan

ng̃ mg̃a pamahalàang ukol sa nasasakop.... Ang bagay na itó’y hindî

batíd ng̃ karamihan at hindî alám ng̃ mg̃a binatàng nagdadalosdalos,

hindî nilá kilalá, ayaw kilalanin ang lubhâng káibayóng ibubung̃a

ng̃ paghing̃î.... ang kasagwâáng tagláy ng̃ panukalàng iyan......

--Ipagpatawad po ninyó--ang putol ni Isagani na namuhî sa mg̃a

pang̃ang̃atwirang ginamit sa kaniyá ng̃ abogado--pag sa makatwirang

paraan ang isáng bayan ay humihing̃î ng̃ anó man sa isáng pamahalàan

ay sapagkâ’t inaakalàng mabuti at nálalaáng pagkalooban siyá ng̃

isáng kabutihan, at ang kagagawáng itó, ay hindî dapat makamuhî sa

kanyá kundî bagkús pa ng̃âng dapat makagalák; humihing̃î sa iná, sa

inainahan ay hindî, magpakailán man. Ang pamahalàan sa ganáng pahát

kong pag-aakalà, ay hindî isáng may laganap na paning̃ín na nakikita’t

napaglalaanan ang lahát ng̃ bagay, at kahì’t na magíng gayón, ay hindî

mangyayaring mamuhî, sapagkâ’t naririyan ang Pananampalataya na walâng

ginágawâ kundî maghihing̃î sa Dios na nakakikita at nakakikilala

ng̃ lahát ng̃ bagay, at kayó man ay humíhing̃î at humíhilíng ng̃

maraming bagay sa mg̃a hukuman ng̃ pamahalàan ding iyan, at ni ang

Dios, ni ang pamahalàan hanggáng sa ng̃ayón ay hindî pa nagpapahalatâ

ng̃ kamuhîán. Nasa sa budhî ng̃ lahát na ang pamahalàan, dahil sa

siya’y itinatag ng̃ mg̃a tao, ay nang̃ang̃ailang̃an ng̃ tulong ng̃

ibá, nang̃ang̃ailang̃ang ipakita at iparamdám sa kaniyá ang katunayan

ng̃ mg̃a bagay bagay. Kayó na sa sarili ay hindî naniniwalàng

lubós sa katotohanan ng̃ inyóng mg̃a ikinatwiran; kayó sa sarili’y

alám ninyóng marahás at dî nátutungtóng sa matuwid ang pamahalàan,

na, upang makapagparang̃al ng̃ kalakasán at pagkamapagsarilí, ay

nagkákaít ng̃ lahát ng̃ bagay sa katakután ó sa kakulang̃áng tiwalà,

at ang mg̃a bayan lamang na dinádahás at inaalipin ay siyá lamang

may katungkulang huwág huming̃î ng̃ kahì’t anó magpakailán man.

Ang isáng bayang nasúsuklám sa kaniyáng pamahalàan ay walâng dapat

hiling̃ín dito kundî ang iwan ang pamamahalà.

Ang matandâng abogado ay ng̃umíng̃iwî at pinaíilíng-ilíng ang ulo,

tandâ ng̃ dî kasiyaháng loob at hináhaplos ng̃ kamáy ang kaniyáng

upaw; pagkatapos, sa isáng pananalitâng mapag-ampón na warì’y may

pagkahabág ay nagsabing:

--¡Hm! masamâng aral iyán, masamâng palagáy, ¡hm! ¡Napagkikilalang

kayó’y batà at walâ pa kayóng pagkatalós sa ukol sa kabuhayan! Tingnán

ninyó ang nangyayari sa Madrid sa mg̃a binatàng walâng muwáng na

humíhing̃î ng̃ maraming pagbabago: lahát silá’y pinararatang̃ang

mg̃a nag-uusig ng̃ paghiwaláy, marami ang hindî makapang̃ahás na

umuwî, ng̃unì’t gayón man ay ¿anó ang kaniláng mg̃a hiníhing̃î? Mg̃a

banal na bagay, matatandâ na’t hindî makasásamâ sapagkâ’t lubós nang

kilalá.... Datapwâ’y may mg̃a bagay na hindî ko maipaliliwanag sa

inyó, mg̃a lubhâng maselang.... siyá.... ipinagtátapat ko sa inyóng

may ibá pang katwiran, bukód sa mg̃a tinuran na, na naguudyók sa

isáng matinóng pamahalàan upang kailán mán ay huwág duming̃íg sa mg̃a

kahiling̃an ng̃ isáng bayan...... hindî.... mangyayari ding makatagpô

tayo ng̃ mg̃a pinunòng palalò at mahang̃in ang.... ng̃unì’t mayroón

díng ibáng katwiran.... kahì’t na ang hiníhing̃î ay yaóng lalòng

nararapat.... ang mg̃a pamahalàan ay may ibá ibáng palakad......

At ang matandâ’y nag-aalinlang̃ang nakatitig kay Isagani, at

pagkatapos ay tumalagá na sa isáng bagay, ikinumpáy ang kamáy na

warì’y may inilálayông paghahakà sa kaniyáng pag-iisip.

--Nahuhulàan ko ang inyóng ibig sabihin--ang patuloy ni Isagani na

ng̃umitîng malungkót--ibig ninyóng sabihin na ang pamahalàang ukol

sa nasasakupan, yamang natatatág ng̃ hindî lubós na wastô at sa

dahiláng nananáng̃an sa mg̃a palápalagáy......

--¡Hindî, hindî, hindî iyan, hindî!--ang biglâng hadláng ng̃ matandâ

na nagpakunwarîng may hinahanap sa kaniyáng mg̃a papel--hindî, ang

ibig kong sabihin.... ng̃unì’t ¿násaán kayâ ang aking salamín sa

matá?

--Hayán pô--aní Isagani.

Ikinamá ni G. Pasta ang kaniyáng salamín, warìng may binasang iláng

kasulatan, at ng̃ mákitang inaantáy siyá ng̃ binatà ay nagwikàng

pautal-utal:

--May ibig akóng sabihing isáng bagay.... ibig kong sabihin, ng̃unì’t

nakalimutan ko na.... kayó sa inyóng kapusukán, ay pinigil ninyó

akó.... isáng bagay na walâng malakíng kabuluhán.... Kung alám lamáng

ninyó kung papaano ang ulo ko, ¡napakarami kasí ng̃ aking gagawín!

Náramdamán ni Isaganing siyà’y iniaabóy na.

--Kung gayón,--ang sabing sabáy tindíg--kamí ay......

--¡Ah!.... mabuti pang bayàan na ninyó sa kamáy ng̃ pamahalàan ang

bagay na iyan; siyá na ang bahalàng magpapasiyá diyan ng̃ alinsunod

sa kaniyáng máibigan.... Sinasabi ninyóng ang Vice-Rector ay laban sa

pagtuturò ng̃ wikàng kastilà, marahil ng̃â’y gayón, ng̃unì’t hindî sa

panukalà kundî sa paraan ng̃ panukalàng iyan. Sinasabing ang Rector

na páparito ay may daláng panukalàng pagbabago ng̃ pagtuturò....

magantáy kayó ng̃ kauntî, bigyán ninyó ng̃ panahón ang panahón,

mang̃agaral kayó, sapagkâ’t nálalapít na ang _examen_ at ¡putris

yatà! kayóng mabuti nang magwikàng kastilà at maluwag na magsalitâ

¿anó’t nakikihimasok pá sa guló? anó pa ang hang̃ád ninyóng bukód

na iturò? ¡Matitiyak na si P. Florentino ay káisa ko sa pasiyá!

Ipakikumustá ninyó......

--Kailán pa man ay kabilinbilinan sa akin ng̃ aking amaín--ang sagót

ni Isagani--na alalahanin ko ang ibá gaya ng̃ pag-aalaala ko sa

sarili.... hindì akó naparito ng̃ dahil sa akin, naparito akó sa

ng̃alan ng̃ mg̃a nasa sa kalagayang lalò pang abâ.....

--¡A, putris! gawín nilá ang ginawâ ninyó, sunugin nilá ang kaniláng

kilay sa pag-aaral at magíng upawin siláng gaya ko sa pagsasaulo ng̃

boô boông salaysáy.... At inaakalà kong kung kayâ kayó nakapagsásalitâ

ng̃ wikàng kastilà ay sapagkâ’t pinag-aralan ninyó; ¡kayó’y hindî

tagá Maynilà ni anák ng̃ kastilà! Pag-aralan nilá ang pinag-aralan

ninyó at gawín nilá ang ginawâ ko.... Akó’y nagíng alilà ng̃ lahát

ng̃ prayle, ipinaglutò ko silá ng̃ _chocolate_, at samantalang ang

kanan ko’y ipinanghahalò sa _batidor_ ay pigil ko sa kaliwâ ang

gramátika, nag-aaral akó at, salamat na lamang sa Dios, hindî akó

nagkailang̃an ng̃ ibá pang mg̃a gurô, ni ibá pang akademia, ni mg̃a

pahintulot ng̃ pamahalàan.... Paniwalàan ninyó akó; ¡ang ibig na

mag-aral ay nakapag-aaral at natututo!

--¿Ng̃unì’t ilán na sa mg̃a ibig na matuto ang makaaabot sa inabot

ninyó? Isá sa isáng libo, at yaón pa man!

--¡Psch! ¿at anó pa ang kailang̃an ng̃ higít pa roon?--ang sagót ng̃

matandâ na ikinibít ang balikat--Ang mg̃a abogado’y labis na, ang

marami’y pumapasok na lamang na tagá sulat. ¿Mg̃a médiko? silá silá’y

nagmumurahán, nag-uupasalàan at nagkakamatayan dahil sa pag-aagawán

sa isáng gágamutín.... ¡Bisig, ginoo, ang kailang̃an natin ay bisig

na ukol sa pagtataním!

Nákilala ni Isagani na nag-aaksayá siyá ng̃ panahón, ng̃unì’t tumugón:

--Tunay ng̃â--ang sagót--maraming abogado at médiko, ng̃unì’t hindî

ko masasabing lumalabis, sapagkâ’t mayroon tayong mg̃a bayang walâ

ng̃ isá man sa kanilá; ng̃unì’t kung marami man sa bilang, marahil ay

kulang sa mabuti. At yayamang hindî mapipigil na mag-aral ang kabatàan

at dito’y walâ na namáng ibáng _carrera_ ¿bakit babayàang masayang

ang kaniláng panahon at pagsisikap? Kung ang kasiràan ng̃ pagtuturò

ay hindî makahadláng na ang marami’y magíng abogado ó médiko, kung

tayo’y magkakaroon din lamang ¿bákit hindî pá mabubuti? at gayón man,

kahì’t na ang nasà’y gawíng lupaín ng̃ mg̃a mánananim ang lupaíng

itó, isáng lupaín ng̃ mg̃a manggagawà sa lupà, at patayín sa kaniyá

ang lahát ng̃ gawàing isip, ay hindî ko maunawà ang kasamâan ng̃

patalinuhin ang mg̃a mánananim at mg̃a manggagawàng lupàng iyán,

bigyán man lamang silá ng̃ isáng pinag-aralang magpahintulot sa

kanilá, pagkatapos, na máwastô at magwastô ng̃ kaniláng mg̃a gawàin,

na ilagáy bagá silá sa kalagayang máwatasan ang maraming bagay na

hindî batíd sa ng̃ayón.

--¡Bah, bah, bah!--ang bulalás ng̃ abogado na ikinumpay ng̃

palikawlikaw sa hang̃in ang kamáy na warìng ibig bugawin ang mg̃a

paghahakàng nábanggít--upang maging mabuting mang-aani ay hindî

kailang̃an ang maraming _retórica_. ¡Pang̃arap, malîng akalà, buko

ng̃ pag-iisip! ¡Siya! ¿ibig bagá ninyóng sumunód sa isáng hatol?

At tumindíg, masuyòng ipinatong ang kamáy sa balikat ng̃ binatà, at

nagpatuloy:

--Bíbigyan ko kayó ng̃ isáng lubhâng mabuti, sapagkâ’t nakikita kong

kayó’y matalino at ang hatol ay hindî mápapagayón lamang. ¿Magaaral

kayó ng̃ panggagamót? Kung gayón ay magkasiyá kayó sa pag-aaral

ng̃ kung papaano ang paglalagáy ng̃ tapal at pagpapasigíd ng̃

lintâ at huwag ninyóng panghimasukan ang pagpapabuti ó pagpapasamâ

ng̃ kalagayan ng̃ inyóng kapuwâ. Pag kayó’y _licenciado_ na, ay

mag-asawa kayó sa isáng dalagang mayaman at mapanata, pagpilitan

ninyó ang makapanggamót at makasing̃il na mabuti, layûán ninyó ang

lahát ng̃ bagay na may pakialám sa kalagayan ng̃ bayan, magsisimbá

kayó, magkumpisál at makinabang pag ang ibá’y gumágawâ ng̃ gayón,

at makikita ninyóng pagkatapos ay pasasalamat kayó sa akin at ang

gayó’y makikita ko kung akó’y buháy pa. Palagì ninyóng aalalahanin

na ang lalòng wastông pagling̃ap ay ang ling̃apin muna ang sarili;

walâng dapat hanapin ang tao sa mundó kundî ang lalòng malakíng

kaligayahan ng̃ kaniyáng sarili, gaya ng̃ sabi ni Bentham; pag

kayó’y nanghimasok sa mg̃a kaululán, ay hindî kayó magkakaroón ng̃

_carrera_, ni hindî kayó magkakaasawa, ni hindî kayó magiging anomán.

Pag-iiwananan kayó ng̃ lahát at ang una unang magtátawá sa inyóng

kalinisang ugalì ay ang inyó ring mg̃a kababayan. ¡Maniwalà kayó sa

akin, akó’y maaalaala din ninyó at sasabihin ninyóng may katwiran

akó pag kayó’y nagkaroon na ng̃ ubang kagaya ko, mg̃a ubang kagaya

nitó!

At hinipò ang iilan niyáng buhók na putî ng̃ matandang abogado na

ng̃umitî ng̃ malungkót at inilíng-ilíng ang ulo.

--Pag nagkaroon na akó ng̃ mg̃a ganiyáng uban, ginoo,--ang sagót na

malungkót dín ni Isagani--at pag iniling̃ón ko ang aking paning̃ín sa

nakaraan at mákita kong walâ akóng ginawâ kundî ang ukol sa sarili,

na hindî ginawâ ang mangyayaring gawín at dapat kong gawíng ukol sa

bayang nagbigáy sa akin ng̃ lahát ng̃ bagay, ukol sa mg̃a namamayang

tumutulong sa aking kabuhayan, ang bawà’t uban ay magiging isáng

tiník sa akin, at hindî ko silá ikadadang̃al kundî bagkus ikahihiyâ!

At masabi itó ay yumukô at umalís.

Nápatigil ang abogado sa kaniyáng kinalalagyán, na ang matá’y

susulingsuling. Náding̃íg ang mg̃a yabág na lumalayông untîuntî at

mulîng umupô na bumúbulóng:

--¡Kaawàawàng binatà! Ang mg̃a ganiyán ding hakà ay sumagì isáng araw

sa aking pag-iisip! ¿Maanong ang lahát ay makapagsabing: ginawâ ko itó

ng̃ dahil sa aking bayan, iniuukol ko ang aking buhay sa ikabubuti

ng̃ lahát....? ¡Putong na laurel, na pigtâ ng̃ katás ng̃ kamansá,

mg̃a dahong tuyô na nagkakanlóng ng̃ mg̃a tiník at mg̃a uód! ¡Hindî

iyan ang kabuhayan, iyan ay hindî nagbibigáy ng̃ kakanin, ni hindî

nagdudulot ng̃ karang̃alan; ang mg̃a laurel ay bahagyâ nang mágamit

sa isáng sawsawan.... ni hindî nagbibigáy ng̃ katiwasayán.... ni

hindî nagpapanalo ng̃ mg̃a usap, kundî tiwalî pa ng̃â! Ang bawà’t

bayan ay may kaniyáng hilig, gaya rin ng̃ kaniyáng sing̃áw ng̃ lupà

at kaniyáng mg̃a sakít, na ibá sa sing̃áw ng̃ lupà at mg̃a sakít

ng̃ ibáng bayan!

At idinugtóng pagkatapos:

--¡Kaawàawàng binatà!.... Kung ang lahát sana’y nag-iisip at gumágawâ

ng̃ gaya niyá, ay hindî ko sinasabing hindî.... ¡Kaawàawàng binatà!

¡Kaawàawàng Florentino!

ANG MG̃A KAPIGHATIAN NG̃ ISANG INSÍK

Nang kinagabihán ng̃ Sábado ring yaón, ang insík na si Quiroga na

nagnanasàng makapagtatag ng̃ isáng _consulado_ ng̃ kaniyáng bansâ,

ay naghandâ ng̃ isáng hapunan sa itaás ng̃ kaniyáng tindahan na nasa

daang Escolta. Maraming dumaló sa kaniyáng pistá: mg̃a prayle, mg̃a

kawaní, mg̃a militar, mg̃a mang̃ang̃alakal, lahát ng̃ kaniyáng mg̃a

sukì, mg̃a kasamá ó mg̃a ninong, ay pawàng nang̃aroroon; ang kaniyáng

tindahan ay siyáng kinukunan ng̃ lahát ng̃ kailang̃an ng̃ mg̃a kura

at ng̃ mg̃a kombento, tumatanggáp ng̃ _vale_ ng̃ lahát ng̃ kawaní,

mayroon siyáng matatapát na alagád na masunurin at masisipag. Ang

mg̃a prayle ay hindî nang̃ang̃aníng̃aníng dumaan ng̃ mg̃a buô buông

oras sa kaniyáng tindahan, magíng sa pook na tanáw ng̃ madlâ, magíng

sa mg̃a silíd na nasa loob, na, may mg̃a kaayaayang kapulong....

Nang gabí ng̃âng iyon, ang kabahayán ay may katang̃ìtang̃ìng anyô.

Namumunô sa mg̃a prayle at mg̃a kawaní na nang̃akaluklók sa mg̃a

uupáng Viena at mg̃a mumuntîng bangkông maitím ang kahoy at ang uupán

ay marmol na galing sa Cantón, sa haráp ng̃ mg̃a mumuntîng dulang

na parisukat, at nang̃aglalarô ng̃ tresillo ó nang̃ag-uusap usap,

sa tulong ng̃ maníngníng na liwanag ng̃ mg̃a ginintûáng lámpara ó

ng̃ kukutakutatap na ilaw ng̃ mg̃a parol insík na may matitingkád na

palamutìng borlas na sutlâ. Sa mg̃a dingdíng ay magulóng nagkakahalò

ang mg̃a pánooríng payapà at bugháwin na gawâng Cantón at Hongkong,

na kasama ng̃ mg̃a _cromo_ ng̃ mg̃a babaing naglilingkód sa mg̃a

sultán, mg̃a babaing halos hubád, mg̃a larawan ng̃ Cristo na mukhâng

babai, ng̃ kamatayan ng̃ banal at ng̃ makasalanan, na pawàng yarì

sa mg̃a pagawàang hudio sa Alemania upang ipagbilí sa mg̃a bayang

katóliko. Naroroón din ang mg̃a larawang insík na nasa puláng

papel na may isáng lalaking nakaupô na ang anyô’y kagalanggalang,

mapayapà at nakang̃itî, sa likuran nitó’y may nakatayông aliping

napakapang̃it, na ang pigil ay isáng sibát na ang talím ay malapad

at matalas: tinatawag na Mahoma ng̃ mg̃a taga roon at tinatawag na

Santiago ng̃ ilán, hindî namin maalaman kung bakit; ang mg̃a insík

namán ay hindî nagpapaliwanag tungkol sa pagkakakilalang iyon sa

dalawáng pang̃alan. Mang̃a putók ng̃ botella ng̃ Champagne, bunggûan

ng̃ mg̃a kopa, tawanan, usok ng̃ tabako at isáng tang̃ìng amóy ng̃

bahay insík, na may halòng pebete, apian at mg̃a imbák na bung̃ang

kahoy ang nagiging kabuôan ng̃ lahát ng̃ iyon.

Suot warì’y mandarín, na bugháw ang _borlas_ ng̃ kopià, ay

nagpapalakadlakad sa mg̃a silíd, si insík Quiroga, na tuwíd at

unát na unát, na pasulyápsulyáp na warìng sinisiyasat kung walâng

nangduduwit ng̃ anó mán. Datapwâ’y kahì’t na tagláy ang gayóng dî

pagtitiwalàng likás sa kaniyá ay nakikipagkamayan, binabatì ang ilán

sa tulong ng̃ mg̃a masuyò at pakumbabâng ng̃itî, at ang ilán ay

batìng mapag-ampón, at ang ibá’y batìng palibák na warìng ang ibig

sabihin ay:

--¡Alám ko na! hindî kayó naparito ng̃ dahil sa akin kundî dahil

sa aking hapunan.

May katwiran si insík Quiroga. Yaong matabâng ginoo na pumupuri sa

kaniyá at nagsasabi ng̃ pang̃ang̃ailang̃an ng̃ isáng _konsulado_

ng̃ insík dito sa Maynilà, na ang ibig mandíng sabihin ay walâng

makagaganáp sa katungkulang iyón liban na kay Quiroga, ay si

G. Gonzalez na pumipirmang _Pitilí_ kung tinutuligsâ sa mg̃a tudlíng

ng̃ pahayagan ang pagparito ng̃ insík. Yaóng isá na may kagulang̃an na

at sinisiyasat na malapit na malapit ang mg̃a bagay bagay, ang mg̃a

lámpara, at mg̃a _cuadro_, at ibp., at ng̃umíng̃iwî at bumubulalás

ng̃ padustâ, ay si G. Timoteo Pelaez, amá ni Juanito, máng̃ang̃alakál

na nang̃ang̃alandakan ng̃ laban sa pakikiagáw ng̃ mg̃a insík na

naghahapay sa kaniyáng kalakal. At ang isá, ang nasa dako pa roon,

iyóng kayumanggíng ginoo, payát, na ang paning̃ín ay magasláw at

banayad ang ng̃itî, ay yaón ang bantóg na may kagagawán ng̃ ukol sa

mg̃a pisong mehikano na nagbigáy ng̃ dî kakauntîng samâ ng̃ loob sa

isáng kinakalong ni Quiroga; ang kawaníng iyon ay kilalá sa Maynilà

dahil sa katalasan! Ang nasa malayòlayô pa, yaóng kung tuming̃ín ay

pairáp at hindî husáy ang bigote ay siyang kawaníng kiníkilalang

lalòng karapatdapat sapagkâ’t nagkaroón ng̃ katapang̃ang magsalitâ

ng̃ laban sa pang̃ang̃alakal ng̃ mg̃a billete sa lotería na ginágawâ

ni Quiroga at ng̃ isáng babaing bantóg sa mg̃a lipunán sa Maynila.

Sadyâ ng̃âng kung hindî man ang kalahatì ay ang dalawá ng̃ katlông

bahagi ng̃ mg̃a billete ay dinádalá sa kainsikán at ang nálalabíng

kauntî sa Maynilà ay ipinagbíbilíng may patong na sikolo. Lubós ang

pananalig ng̃ tinurang ginoo na sa balang araw ay mápapasa-kaniyá ang

pinakamalakíng tamà, kayâ’t muhîng muhî sa mg̃a gayóng kagagawán.

Samantala namá’y nagtatapós ang hapunan. Mulâ sa kakainán ay

umaabot sa kabahayán ang mg̃a bahagi ng̃ talumpatì, tawanan,

mg̃a pagsalangsáng, halakhakan.... Ang pang̃alan ni Quiroga ay

paulit-ulit na nádiding̃íg, na kahalò ng̃ mg̃a salitâng _consul_,

pagpapantáypantáy, mg̃a karapatán....