Si Tandang Basio Macunat

Ang pagcatha co nitong salitang ito,i, naguing parang isang calibangan co sa aquing sariling buhay; nguni,t, mayroon din acong hinahangad dito sa aquing salita,t, calibangan.   Ang aquing hinahangad, ay hindi co sasabihin sa manga bumabasa, ó naquiquinig nang pagbasa nitong aquing isinulat, cundi sasabihin co lamang, na ang cahalimbaua nitong quinatha cong salita, ay isang dayap.   Anoman ang laqui nang dayap, at maguing ano ang caniyang ganda at caquinisan nang balat, ay cundi ninyo pigain, ay uala cayong macucuhang gatas doon cundi amoy lamang at sucat.   ¡Caya bahala ang bumabasa ó naquiquinig, na pumiga nitong salita, cung ibig nilang cunin ang gatang napapalaman dito!   Ang totoong bilin co sa manga íniibig cong tagalog, ay houag baga basahin nila itong salitang ito, na palactao-lactao, na parang inuugali nilang basahin ang manga _libro_, at cung magcagayo,i, marahil magcacamali sila, palibhasa,i, ang lamang nitong salita,i, parang isang usap; caya cailangang paquingan ang magcabilang _parte_, at pagtimbang-timbangin ang canilang manga catouiran, nang macuha ang catotohanan.   Ang isa cong pang bilin sa canila, ay houag magtaca sila sa mga guinagamit cong uica:--_ama, tatay, amba_,--_ina, nanay, inda_,--sa pagtotoo nang ama,t, ina; sapagca,t, iyang lahat na manga pangalang iya,i, para-parang guinagamit sa iba't ibang bayan ó Provincia.   At sa catapusan ay ipinamamanhic co sa manga tagalog na macagagasa ó macariringig nitong gaua cong ito, na ipatauad nila sa aquin ang manga caculangan co sa pagsasalita, sapagca,t, aco,i, hindi tagalog, cundi castila rin, baga man Padre, na totoong nagmamahal sa canila.   _Fr. Miguel Lucio y Bustamante._           ADVERTENCIA A LOS NO TAGALOS QUE LEAN U OIGAN LEER ESTE CUENTO     Mucho, y hasta interesante, podria decir sobre el idioma tagalog y sobre otros incidentes de actualidad, que no dejan de relacionarse con el citado idioma; pero ni la ocasion, ni la pequeña, por no decir nula, importancia del presente cuento se prestan á ello.   Po eso he de concretarse á mis lectores no tagalos que, en este mi insignificante trabajo, hago uso de no pocos términos castellanos; de unos por ser técnicos, que no admiten sustitucion; de otros, porque están ya tagalizados, y son de uso comun; y de otros en fin, porque, aunque pudieran muy bien ser reemplazados por otros propios del, (aun no bien conocido), idioma tagalog, sería necesario echar mano de mas palabras, para espresar el sentido.   Poco é insulto es lo que presento á mis lectores no tagalos, pero aun asi y todo creo, (y dispenseme esta inmodestia), que no dejarán de encontrar algo que no les desagrade en este escrito.   Tambien advierto que en la prosodia y sintaxis me he atenido frecuentemente á la prosodia y sintaxis españolas.   Añadiendo por último que el idioma tagalog está en crisis, en esa crisis, por la que han pasado casi todas las lenguas é idiomas, sobre cuya circunstancia, echaría yo ahora, de muy buena gana mi parrafito, mas ó menos estenso, y mas ó menos certado, pero al fin un parrafito; mas, dadas las condiciones actuales, opino que basta y sobra con lo dicho, que no dejaran de comprender los que, despues de haber estudiado con alguna detencion ó atencion el idioma tagalog, esten ademas al corriente de lo que sucede y pasa......   _Fr. Miguel Lucio y Bustamante_         SI TANDANG BASIO MACUNAT     Sa aquing manga paglacad-lacad, at pagdalao-dalao sa manga bayan-bayan dito sa Filipinas, ay nacarating aco sa isang bayang ang ngala,i, Tanay sa Distrito nang Morong.   Aco,i, napatiguil doon nang dalauang lingo, at dito sa pagtira cong ito,i, naguing caquilala co ang isang matanda na ang ngala,i, si Gervasio Macunat, at cung tauaguin doo,i, si Tandang Basio.   Malaqui ang pagcauili co sa matandang yaon, palibhasa,i, matalinong, masayahin, at matalas na matalas ang caniyang bait at pagiisip. Gabi-gabing ualang sala,i, pinaroroonan co siya sa caniyang bahay, at doon nagsasalitaan cami nang sari-sari, hanggan sa malalim na ang gabi, at cung minsan ay inuumaga pa cami sa aming pagsasalitaan.   Dito sa aming manga pagsasalitaan, ay pinag-uusapan din naman ang iba,t, ibang ugali nang manga tagalog, at aco,i, natotoua nang di hamac, sa paquiquinig co nang caniyang matitinong catourin at casagutan sa lahat nang bagay na aming pinag-uusapan.   Isang gabi, ay tinucso co ang matanda, na ang uica co baga sa caniya:   Cung cayo po,i, nag-aral sa Maynila nang caunti man lamang; cung cayo, po, anaquin, ay natuto nang uicang castila man lamang, ay _segurong-segurong_ cayo,i, naguing directorcillo dito sa inyong bayan, at macaquiquita, po cayo sa Tribunal nang pagcabuhay ninyo na ualang malaquing capagurang _paris_ ngayon, na cung ibig, po, ninyong cumita nang naipacacain sa inyong manga anac at asaua, ay cailangan, po, na cayo,i, magbangon nang maaga, at humauac nang calabao, at dumilig muna nang lupa nang inyong pauis, bago, po, cayo,i, macaquita nang _maisusustento_ sa inyong familia.   ¡Ay ina co! ¡Cáhimanauari houag na acong nag-uica nang ganoong uica!   Nagalit na di ano lamang ang matanda; at nagbucang bibig nang lintic, at iba,t, iba pang ganito; na ang isip co baga siya,i, nabalio, ó napaano caya. Subali,t, pagcamayamaya, at nang lumipas-lipas na ang caniyang biglang galit, ay nangusap sa aquin nang gayon:   --Patauarin, pó, ninyo aco; ipatauad, po, ninyo sa aquin ang pagpapaualang galang co, po, sa inyo.   --Aco, pó, ang sagot co; aco, pó, ang dapat patauarin ninyo, sapagca,t, aco,i, siyang nagbigay galit sa inyo, baga man pó,t, hindi inaabot nang aquing pag-iisip, cung ano,t, anóng iquinagagalit ninyo sa aquing salita.   --Houag, pó, ninyo acong cayamutan ang uica ni matandang Basio; houag, pó, ninyo acong cainipan, at matatastas din, po, ninyo cung baquit nasira ang aquing loob doon sa sinabi, pó, ninyong tungcol sa pag-aaral nang uicang castila, at sa pagdidirectorcillo.   Inyo pong salitain ang uica co, ang balang maguing gusto ninyo, at malaqui ang toua cong maquinig sa inyo.   Ang una-unang ibig co pong maalaman ninyo, ay ang naguing buhay cong magmula sa pagcabata co, na hangan dito sa oras, na hinaharap natin, at saca,i, sasalaysayon co, pó, sa inyo ang puno at dahilan nang pagcagalit co sa inyong salita cangina.   Cayo, pó, ang bahala, ang sagot co. Umupo lamang tayo dito sa papag, at habaa,t, habaan, po, ninyo ang inyong salita, na hindi co, po, cayong cayayamutan.   Cung ganoon, po, aco,i, sasapol na.         II     Aco, po, ang uica nang matandang Basio, ay anac nang taong mahihirap, na manga maglulupa, manga opahan, subali,t, matatacutin sa Dios. Maliit na maliit pa aco, na hindi pa halos marunong magusap, ay pilipilit na, po, acong pumasoc sa escuelahan arao-arao na ualang falla.   Ang aquin pong maestro, ay isang mabait na mabait na matanda, na ang ngala,i, si Gregorio, na cung taunguin naming manga bata,i, cacang Yoyo. Totoong naibiguin siya sa aming mang escuela, nguni,t, mabagsic, po, namang siyang totoo, cung cami ay sumasala sa leccion, o sa iba,t, ibang itinuturo niya sa amin. Uala pong sino sa kaniya; ang may casalanan ay pinarurusahan nang tapat na parusa, ay siya na; hindi, po, niya tinitingnan, cung ang batang nacacasala ay anac nang mayayaman o mahihirap na tauo. Ang caniyang sinusunod ay ang catampatan; sa macatouid: ang dapat pong parusahan, ay pinarurusahan, niya, at ang dapat purihin ay pinupuri niya, maguing sino ang tinatamaan.   Caya, po, malaqui ang aming tacot sa maestrong yaon, at malaqui, po, naman aming pag-galang at pag-ibig sa caniya. Dahilan, dito,i, cami pong manga bata,i, sunod sunuran sa caniya, na ang cadalasan,i, hindi pa tapos ang caniyang utos sa amin, ay cami patacbo na sa pagsunod nang ipinag-uutos niya sa amin.   Yaon pong, matandang yaon ay totoong quinacaibiga,i, guinagalangan nang buong bayan, baga man hindi siya marunong nang uicang castila, na paris nitong manga maestrong bagong litao ngayon, na ang pangala,i, normal, na cahima't, casing-itim co, ó maitim pa sa aquin, ay nagsosoot nang levita ó cung ano cayang tauag doon sa isinosoot nilang damit, at naquiquipantay sila sa manga Cápitan, at sa manga Cura pa, na, (tabi sa di gayon,) tila,i, cung sino silang mahal na tauo.   Ang naturan cong matandang maestro namin ay ualang sariling calooban, bagay sa pagtuturo at pangungosiua sa aming manga bata. Hindi siya cumiquilos; hindi siya nagbibigay nang bagong utos, cundi cumuha siya muna nang tanong at sanguni sa aming maguinoong Capitan, at lalong-lalo sa aming cagalang-galang sa Padre Cura. Caya, pó, matanda at bata ay umaalinsunod sa caniya, palibhasa,i, talastas nang lahat, na hindi siya mangangahas na mag-utos nang anoman, cundi naalaman muna nang aming Cura.   Baca, pó, ang tanong sa aquin ni tandang Basio, pagdating dito sa lugar na ito nang caniyang salita; maca, po,i, iquinayayamot, pó, ninyo itong aquing mahabang salita?   Hindi po, hindi pó, ang aquing sagot sa caniya; caya ituloy pó, ninyo,t, ituloy ang inyong historia, na cahit anong haba, ay mamasarapin cong paquingan.   Salamat, pó, ang uicang ganti nang matanda. Ngayon, pó, aniya, ay iuurong co nang caunti ang aquing salita, at sasabihin co, pó, sa inyo, na cung mahigpit ang aquing maestro, ay lalo pa póng mahigpit ang aquing magulang tingnan, pó, ninyo ang canilang guinagaua.   Pagdating co, pó, sa bahay na nangaling sa escuelahan, ay sinusulit, pó, aco nang sinusulit nang aquing manga magulang, na cung ano,t, ano cayang natutuhan sa arao na yaon; at cung ano,t, anong bilin sa aquin nang maestro; at cung ano,t, anong guinaua co; at cung ano,t, ano pa, pó, na lubhang marami. Sa pagsusulit pong ito,i, ang catotohanan, pó, ang aquing sinasabi at isinasagot, at malaqui póng totoo ang tacot cong magsabi nang casinungalingan sa aquing magulang.   Sa dacong gabi, at pagcatapos nang aming hapunan, na ang cadalasan po,i, canin lamang na ualang ulam, ó mayroon mang ulam, ay caunting bayabas, ó dulong, ó saguin, ó canduli, ó hipon cayá ay quinacalong aco nang aquing ama, ó nang aquing ina, at sari-sari, pó, ang itinuturo nila sa aquin. Mayroon, pó, sa pagdadasal; may sa pagcocompisal; may sa paquiquinabang, may sa paquiquipagcapoua tauo, at sa iba,t, iba pang catungculan nang tauong cristiano, ayon sa inaabot nang canilang pag-iisip, at magandang calooban nila sa aquin.     Dito, pó, sa lagay na ito ay lumalacad nang lumalacad ang panahon, at aco pó,i, macapagcompisal na, at nacapagcomulgar, cung macailan na; at marunong na, pó, acong bumasa, sumulat at nang caunting _cuenta;_ at caalam-alam co ay sumapit na aco sa cabagongtauohan.   Nang magcagayon; aco pó,i, nananaghiling totoo sa capoua cong bagongtauong naquiquita cong gumagala cung gabi, at lumiligao cung saansaan, sa pahintulot nang canilang magulang. Caya, pó, minsan, dala nang aquing capanaghilian, ay nangusap aco sa aquing tatay sa boong galang nang ganito:   Tatay, baquit, pó,i, hindi ninyo acong pahintulutan, na manaog at lumigao-ligao, at sumaaya-saya diyan sa bayan na para bagang naquiquita cong guinagaua nang capoua cong bagongtauo?   Nang maringig, pó, nang tatay co itong aquing capamanhican sa caniya, tila pó,i, natataua-taua, at tila naman namamangot-mangot, nguni,t, hindi siya nagalit, bagcos sumagot sa aquin nang banayad na banayad nang gayon:   Basio, icao,i, anac co; icao ay iisa-isang anac co, na minamahal cong totoo, at minamabait co pa; subali,t, ica,i, batang bata pa; ica,i, isang hangal pa, na hindi pa marunong na cumilala nang manga silo at carayaan nang demonio, nang manga lamang bayan at nang sariling catauoan caya, inaalaala co, na baca sacali, cung cata,i, pahintulutang manaog at lumigao diyang paris nga nang guinagaua nang caramihan nang casingbinata mo, ay lumubog ca sa putican, at palubuguin mo pati ang magulang mo, at mapahamac nang para-para ang ating caloloua. Caya houag cang managhili, Basio, sa maling caugalian nang capoua nating tagalog, na ang sagot nila baga, cung sila,i, sisihing tungcol sa manga ugaling ito, ay: may bait din, anila, ang canilang manga anac; at cung itong canilang anac ay nalulubog na sa guitna nang putican, ay ang quinacatouiran nang magulang ay gayon: _siyang talaga nang Panginoong Dios, bago_ bago,i, casalanan nilang sarili, dahilan sa canilang capabayaan, at dahilan sa capahintulutan nila sa canilang manga anac na lumagay sa panganib na icalulubog nila. Houag mong alalahanin, Basio, iyang manga bagay na iyan, sapagca,t, cung may aua ang Panginoon Dios ay macaquiquita ca rin nang pacacasalan, di man icao,i, lumigao.   Pinaquingan co, pong, maigui itong hatol nang tatay co, at baga man, tila, may cumucutcot at humahalucay sa aquing dibdib, ay umayon aco,t, umalinsunod sa calooban nang aquing magulang nang puspos at lubos na pagsunod; At ngayong oras na ito,i, masasabi co, pó, sa inyo, na aco,i, nagpapasalamat at nagpapasalamat nang maraming-marami sa aquing namatay na ama, dahilan sa magaling na pagtuturo niya sa aquin. Seguro, po,i, mahahango na, pó, ninyo dito sa aquing sinalita ang naguing calagayan co, niyong aco,i, bagong tauo at soltero: subali,t, gayon man, ay sasalaysayin co, pó, sa inyo, na ualang palico-licong sabi.   Ang naguing buhay co, po, niyong panahong yaon, ay ganito. Pag-umagaumaga na madilim pa, ay guiniguising aco nang aquing tatay, ¡saan di, pó, at aco,i, matuluguin, palibhasa,i, bata pa!, at pagcabangon, ay nagdadasal cami nang caunting pagpasalamat sa Panginoon Dios, at inumaga caming buhay pa. Tuloy nagsisimba caming dalaua nang tatay, co, cung maaga ang Misa, at hangan cami, pó,i, nasasasimbahan, ay naghahanda ang aquing ina nang ano-anomang maipacain ó maipainom sa aming magtatay, at masama, pó, rao, ang uica ni inda, na cami ay pasasa-trabajo na ualang laman ang sicmura.   Caya pangagaling, pó, namin sa Simbahan ay cumacain po, cami, ó humuhigop caya nang balang nacayanan ihanda ni ina, at siya na, pó, yaon na, pó, cami nang tatay sa amin-aming guinagua, na ualang oui sa bahay cundi nang sangdaling _oras_ sa _pag-aalmorsal_, nang dacong _a las nueve_, at saca sa pagcain nang tanghaliang pagtugtog nang _a las doce_, cung sacali,t, hindi, pó, cami pinacacain nang may _patrabajo_ ó nagpapagaua sa amin.   Pag-oui, pó, namin cung gabi, na pagcatapos nang aming gaua, ay pinahahapon co, pó, ang aming manga hayop, ó liniligpit co caya ang manga casangcapang aming guinamit. Nagpapahinga, pó, cami nang caunti, at tuloy nagdadasal cami nang santo Rosario, na ualang _capallapalla_ gabi-gabi, maguing ano ang hirap nang catauoan namin ni tatay. Ang minamatouid ni Ina, cun cami dumadaing, ay ganoon: _Ang pagdarasal, aniya, nang santong Rosariong gabi-gabi, ay hindi nagbibigay-pagod, cundi bagcus isang malaquing caguinhauahan nang caloloua,t, catauoan_.   Pagcatapos nang dasal namin, cami, po,i, cumacain nang hapunan, at saca nagsasalitaan cami nang caunting casama nang aming capitbahay at ibang caquilalang napapa roon sa bahay, at pagtugtug nang _á las diez_, ay ligpit na caming lahat sa cani-canilang bahay at banig, at ang minamatouid, pó, nang tatay co, ay masamang totoo, rao, na mapuyat cung gabi ang tauong nagpapaupa, sapagca,t, cung umaga,i, mag aantoc at matatamad tuloy.   Doon, pó, sa buhay at lagay cong yao, ay mayroon acong nararamdamang isang bagay, na di matatalastas co ang pinangagalingan. Aco, pó,i, hindi lumiligao; hindi palagala; hindi palapanaog; uala rin sa loob co ang pag-aasaua; ay, cung baquit, pó, aco,i, guinitian nang pag-ibig sa isang dalagang capitbahay co, pó, at _casing edad_ co naman.   Pinaglabanan co póng totoo, at pinangatauoanan cong patayi,t, bunutin itong minamasama cong binhing tumutubo sa aquing dibdib, at hindi co, pó, macuhang patayin, cundi bagcus, ang damdam co, po,i, lalo,t, lalong lumalago at tumataimtim sa aquing puso. Gayon man, ay pinipiguil cong maigui ang aquing calooban, at hindi aco nagsalita sa babaying yaon nang isa mang uica lamang tungcol sa humahalungcay nang loob co. Cami, pó, lamang ay nagbabatian nang ugaling bati nang manga capitbahay, at siya na, pó.